تبعات تولید بالای گاز گلخانه‌ای در ایران

یک دانشجوی دکتری سال آخر رشته مدیریت حاصلخیزی و زیست فناوری خاک دانشگاه تبریز ضمن اشاره به تعریف گاز گلخانه‌ای و انواع آن به تشریح تبعات تولید بالای این گازها در کشورمان اشاره کرد.

کمال خلخال  با اشاره به مکانیسم تولید گاز متان و میانگین زباله تولیدی در کشور به‌ویژه در کلانشهر تهران اظهارکرد: ارتباطی قوی بین زباله شهر تهران و تولید گاز متان وجود دارد. افزایش جمعیت جهان و در نتیجه مصرف بیشتر مواد غذایی موجب تولید سریع پسماندهای ناشی از منازل، صنعت و کشاورزی شده است. با توجه به آمار سازمان مدیریت پسماند شهری تولید زباله در مناطق مختلف ایران در  دامنه ۳۴۰ تا ۹۴۰ گرم به ازای هر نفر در روز با متوسط ۶۴۰ گرم به ازای هر نفر در روز است.

وی با بیان اینکه سرانه تولید پسماند در روستاها نسبت به محیط‌های شهری کمتر است، افزود: در محیط‌های روستای سرانه تولید پسماند برای هر نفر حدود ۴۰۰ الی ۵۰۰ گرم و در محیط‌های شهری حدود ۷۰۰ الی ۸۰۰ گرم در روز است. حال با توجه به جمعیت بالغ بر ۹ میلیون و۳۹ هزار  نفر تهران در سال ۱۴۰۱ می‌توان تخمین زد که روزانه حداقل حدود ۶ تا ۷ میلیون کیلوگرم یا ۷۰۰۰ تن زباله (در روز) تولید می‌شود که در سال چیزی حدود ۲.۵ میلیون تن زباله فقط در تهران تولید می‌شود .(بدون احتساب ۳ تا ۵ میلیون جمعیت مسافری که روزانه در تهران حضور دارند.)

این دانشجوی دکتری رشته مدیریت حاصلخیزی و زیست‌فناوری خاک دانشگاه تبریز با اشاره به عواقب انباشت این زباله‌ها روی هم و فقدان مدیریت صحیح و به‌موقع آن‌ها گفت: این وضعیت باعث بروز فجایعی خواهد شد که امروز این امر را در برخی کلان شهرهای ایران همچون تهران می‌بینیم و ایجاد مشکلات زیست‌محیطی مانند تولید گاز گلخانه ای (CH۴ ،CO۲و N۲O)، آلودگی منابع آب، هوا و خاک را درپی دارد.

آسیب‌هایی گازهای گلخانه‌ای و  ابر متان

خلخال با بیان اینکه آلودگی هوا یکی از اثرات گاز متان و مهمترین تاثیر آن در قالب گاز گلخانه‌ای و گرم شدن زمین و تغییرات اقلیمی است،‌ تصریح کرد: در طول چند دهه اخیر کره زمین شاهد یک روند گرمایشی و دمای آن به‌طور مداوم در حال افزایش بوده است. از سال ۱۹۸۰ تا به امروز دمای کره زمین افزایش چشمگیری نسبت به سال‌های قبل داشته که این گرم شدن به گرمایش جهانی معروف است و منظور از آن افزایش طبیعی یا انسان گسیخته در متوسط دمای اتمسفر در نزدیکی سطح زمین است.

 وی با اشاره به اینکه گرمایش جهانی به انتشار گازهای گلخانه‌ای در اتمسفر توسط فعالیت‌های انسانی نسبت داده شده است، توضیح داد: مهمترین گازهای گلخانه‌ای CO،CH۴ ،CO۲ و N۲O (کربن مونوکسید، متان، کربن دی اکسید و نیتروژن دی اکسید) هستند، که از میان آن‌ها سه گاز اول، گازهای گلخانه‌ای کربنه بیشترین اثرات گلخانه‌ای را دارند.

این دانشجوی دکتری رشته مدیریت حاصلخیزی و زیست فناوری خاک دانشگاه تبریز با بیان اینکه گاز متان ۲۶ برابر قدرتمندتر از دی اکسید کربن در بین گازهای گلخانه‌ای است و نقش مهمی در انتشار سایر گازهای گلخانه‌ای جهانی دارد، گفت: به عبارت دیگر این گازها مهمترین نقش را در گرمایش زمین و تغییرات اقلیمی دارند. چنانچه در سال‌های اخیر ما تبعات مضر گازهای گلخانه‌ای و گرم شدن زمین را در ایران دیده‌ایم که از جمله آن‌ها می‌توان به خشکسالی، ریزگردها، بیابان‌زایی و سیلاب‌های ویرانگر در بیشتر نقاط کشور اشاره کرد.

اثر مخرب زباله شهری و گازهای گلخانه‌ای حاصل از آن

خلخال در ادامه به عواقب زباله شهری پرداخت و تصریح کرد: زباله‌های شهری غیر از تحمیل هزینه‌های گزاف بر مردم و شهرداری (هزینه جمع آوری، انتقال، ماشین‌آلات و تخصیص زمین برای محل دفن و …) باعث آلودگی هوا و ایجاد بوی بد، آلودگی آب زیرزمینی به علت نقوذ شیرابه زباله، آلودگی خاک و زمین‌های کشاورزی و ورود منابع آلاینده به‌ویژه فلزات سنگین از زباله به محصولات کشاورزی و در نتیجه شیوع انواع بیماری‌های صعب العلاج مانند سرطان خواهد شد.

وی با بیان اینکه تغییرات جهانی آب و هوا و گرمایش جهانی منجر به تغییراتی در اکوسیستم‌های زمین‌شناسی، زیست‌محیطی و بیولوژیک زمین شده است، گفت: این عوامل تهدیدی جدی برای وجود تمدن بشری و حفظ بهره‌وری کشاورزی و امنیت غذایی به‌وجود آورده است.

این دانشجوی دکتری رشته مدیریت حاصلخیزی و زیست‌فناوری خاک دانشگاه تبریز افزود: با وجود اینکه جهان به پیشرفت‌های علمی زیادی در زمینه افزایش عملکرد و تولید محصولات زراعی مختلف دست یافته اما هنوز هم فعالیت‌های کشاورزی به میزان زیادی به اقلیم وابسته است بنابراین تغییر و تنوعی که در اقلیم ایجاد می‌شود، تأثیر بسیار مهمی بر گیاهان زراعی و تولیدات آن‌ها دارد.

مکانیسم گرم شدن زمین بر اثر گازهای گلخانه‌ای

خلخال درخصوص مکانیسم گرم شدن زمین توسط گازهای گلخانه‌ای، توضیح داد: گازهای گلخانه‌ای به‌صورت عایقی در اطراف زمین قرار می‌گیرند و با به دام انداختن امواج گرمایی بازتابش شده باعث افزایش دمای زمین می‌شوند و پدیده اثر گلخانه‌ای را به وجود می‌آورند. مدیریت غلط زباله‌های شهری مانند سوزاندن و دپو کردن، فعالیت‌های کشاورزی، احتراق سوخت‌های فسیلی، آتش سوزی جنگل‌ها، تغییر کاربری اراضی، عملیات زراعی متراکم و سوزاندن پسماند کشاورزی از جمله فعالیت‌های انسانی هستند که باعث افزایش گازهای گلخانه‌ای اتمسفر شده است.

سهم ایران از گرمایش جهانی

وی با بیان اینکه ایران با مساحتی در حدود ۱۶۵ میلیون هکتار در منطقه معتدل و نیمه‌حاره نیمکره شمالی و روی کمربند خشک و نیمه خشک کره زمین واقع شده و متوسط ارتفاع کشورمان ۱۵۰۰ متر و میزان بارندگی از ۵۰ میلی‌متر تا ۲۰۰۰ میلی‌متر است، گفت: طبق برآوردهای به عمل آمده به دلایل مختلف سالانه یک درصد سطح کشور به اراضی بیابانی تبدیل می‌شود. ایران اگرچه در زمره کشورهای صنعتی جهان محسوب نمی‌شود ولی به علت تولید نفت و فراورده‌های نفتی – که قسمت عمده صادرات و درآمد ناخالص ملی را شامل می‌شود – به‌طور غیرمستقیم سهم عمده‌ای در تولید مواد آلاینده از جمله دی اکسید کربن و متان در سطح جهانی دارد علاوه براین ایران در حال سپری کردن دوران تحول صنعتی است، به گونه‌ای که گسترش کلان شهرهایی مثل تهران موجب بروز مسائل مختلفی همچون آلودگی هوا و پیامدهای آن شده است.

این دانشجوی دکتری رشته مدیریت حاصلخیزی و زیست فناوری خاک دانشگاه تبریز تاکید کرد: امروزه کشورهای صنعتی باید سهم مشخصی از درآمدهای خود را صرف کاهش انتشار و افزایش ترسیب گازهای گلخانه‌ای (ذخیره کربن موجود در هوا در خاک و گیاهان) از جمله دی اکسیدکربن و متان کنند البته سایر کشورهای در حال توسعه نیز باید رأساً به کمک سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO )و برنامه عمران ملل متحد (UNDP) در این زمینه اقدامات مطالعاتی و اجرایی لازم را انجام دهند.

خلخال با استناد به گزارش موسسه شبکه اقدام اقلیمی اروپا[۱] CAN گفت: ایران در سال ۲۰۱۲ با داشتن حدود یک درصد از جمعیت دنیا ۱.۸۴ درصد از مجموع گاز گلخانه‌ای دی اکسید کربن را در سطح دنیا تولید می‌کرد بنابراین ایران مقام هفتم را در تولید این گاز در میان کشورهای جهان در سال ۲۰۱۲ دارا بود. متاسفانه سهم واقعی اراضی کشور در عرصه‌های طبیعی اعم از کشاورزی و منابع طبیعی در روند گرمایش جهانی به‌طور کامل مشخص نیست.

گزارش ایران از نشر گازهای گلخانه‌ای به جامعه جهانی

وی با اشاره به تلاش‌های گوناگون برای کنترل تغییرات اقلیمی کره زمین گفت: جامعه جهانی در ۱۱ دسامبر ۱۹۹۷ در کیوتو ژاپن پروتکلی را پس از ۴۸ ساعت مذاکره بی‌وقفه در ۱۷۴ بخش امضا کرد. لایحه الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به پروتکل کیوتو در مورد تغییرات آب وهوایی در سال ۱۳۸۴ به تأیید شورای نگهبان رسید و در تاریخ ۲۲ آگوست ۲۰۰۵ (۳۱ مرداد ماه۱۳۸۴) الحاق ایران به این پروتکل به‌طور رسمی به دبیرخانه کنوانسیون تغییرات اقلیمی از طرف دولت اعلام شد.

خلخال افزود: کشورهای عضو پروتکل کیوتو متعهد می‌شوند که گزارش موجودی سالانه نشر گازهای گلخانه‌ای و میزان جذب گازهای گلخانه‌ای خود را ارائه دهند (بخش ۱۴.۱) و یک سامانه ملی جهت برآورد منابع نشر و جذب گازهای گلخانه‌ای انسان‌ساخت در کمتر از یک سال از شروع اولین دوره تعهدنامه ایجاد کنند (بخش ۱۳.۱) علاوه برآن بایستی از طریق بهبود و به‌کارگیری مدیریت پسماند و تولید و توزیع انرژی اقدام به کاهش انتشار و یا محدود کردن انتشار متان کنند(بخش ۷.۱). به عبارت دیگر سیاستگذاری بین‌المللی و داخلی در این زمینه شده اما آیا ما در داخل ایران به این سیاست‌ها آنطور که باید پایبندیم؟

نحوه تولید متان در سایت‌های جمع آوری زباله شهری

وی با استناد به شواهد و مطالعات یادآور شد: حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد زباله‌های شهری آلی و تجزیه‌پذیر هستند. زباله هر شهری بعد از جمع‌آوری در سطح شهر در سایت‌های دفن زباله دپو می‌شود و به عبارت دیگر کوه زباله تشکیل شده و چون زباله‌ها روی هم جمع می‌شوند، شرایط بی‌هوازی تشکیل خواهد شد بنابراین با تجزیه مواد آلی (زباله تر) در شرایط بی‌هوازی توسط میکروب‌ها در غیاب اکسیژن، گاز متان (CH۴) در اتمسفر آزاد می‌شود. تخمیر بی‌هوازی در محل‌های دفن زباله و کود دامی حاصل از گاوداری‌ها معمول است.

این دانشجوی دکتری رشته مدیریت حاصلخیزی و زیست فناوری خاک دانشگاه تبریز در ادامه به تولید متان از منظر  علمی و شمیایی پرداخت و گفت: باکتری‌های تولیدکننده متان (متانوژن‌ها) طی عمل تخمیر H۲  را برای تولید الکترون مورد نیاز در تولید انرژی اکسید و در این پروسه کربن دی‌اکسید را به عنوان پذیرنده نهایی الکترون مصرف می‌کنند و یا دو کربن استات موجود در مواد آلی (زباله) را طی اکسیداسیون– احیاء به متان وکربن دی‌اکسید تبدیل می‌کنند.

زباله شهر تهران و عدم مدیریت آن، مهمترین عامل تولید گاز متان

وی مهمترین عامل ابر متان در تهران را زباله شهر تهران و مدیریت آن دانست و ادامه داد: مدیریت ناکافی در این زمینه را نمی‌توان یه یکی دو سال اخیر منحصر دانست بلکه طی سالیان گذشته مدیریتی در خور شهرهای ایران برای بحث پسماند صورت نگرفته است. در حال حاضر نیز به غیر از کلانشهرها در خیلی از شهرستان‌های کوچک ما شاهد سوزاندن زباله به جای بازیافت هستیم.

این دانشجوی دکتری رشته مدیریت حاصلخیزی و زیست فناوری خاک دانشگاه تبریز افزود: دامداری‌ها نیز می‌توانند عامل تولید گاز متان باشند اما باید بازدید میدانی داشت که آیا در منطقه تحت شعاع ابر متان گاوداری‌های بزرگ و یا کوچک در تعداد زیاد وجود دارد یا خیر؟

خلخال در پایان با بیان اینکه در حال حاضر استفاده از روش‌ها، فناوری‌ها و تجهیزات قدیمی نمی‌تواند جوابگوی مشکلات مدیریت پسماندها باشد، گفت: به کار بردن فناوری‌های مورد استفاده در کشورهای صنعتی نیز بدون در نظر گرفتن شرایط کشور نتیجه‌ای جز اتلاف سرمایه‌های ملی و هدر رفتن نیروی انسانی نخواهد داشت بنابراین بایستی با توجه به شرایط آب و هوایی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی همچنین مسایل زیست‌محیطی بر این مشکلات فائق آییم. حل این مشکل در دانشگاه‌های مختلف کشور بررسی و حتی راهکار مناسب هم ارائه شده است که متأسفانه نادیده گرفته شده و حمایت کافی از طریق نهادهای مربوطه صورت نگرفته است.

منبع: ایسنا