دکتر عباس مفیدی، اقلیم‌شناس، عضو هیئت‌علمی گروه جغرافیای دانشگاه فردوسی مشهد
این روزها و در اوج گرمای تابستان بر روی خاورمیانه، وقوع بارش‌های سنگین و غافلگیرکننده، متأسفانه سبب بروز خسارت‌های جانی و مالی بسیار گسترده‌ای در اقصا نقاط کشور گردیده است. خبرهای رسمی و غیررسمی توجه عامه مردم را به وقوع پدیده‌ای موسوم به «بارش‌های مونسونی» جلب نموده، تا آنجا که، بر اساس اخبار ضدونقیض منتشر شده در شبکه‌های مجازی، علت تمامی این وقایع «غول مونسون» دانسته شده است. جالب است که در طی چند سال گذشته، مردم سیاره زمین به شکل غافلگیرکننده و کاملاً ناگهانی با وقوع برخی از پدیده‌های مخاطره‌آمیز جوی آشنا شده‌اند. از جمله وقوع سرماهای بسیار شدید سال‌های اخیر در آمریکای شمالی به وقوع پدیده‌ای موسوم به «ورتکس قطبی» نسبت‌داده‌شده و یا بارش‌های سنگین و سیل‌آسای سال ۲۰۱۵ در ایران (از جمله سیل ایلام)ناشی از وقوع پدیده‌ای موسوم به «ال نینو» دانسته شده است. اگرچه برای اینجانب و همکاران اقلیم شناسم وقوع این نوع پدیده‌های جوی، از جمله بارش‌های موسمی، امری طبیعی محسوب می‌شود و در واقع وقوع بارش‌های موسمی از ویژگی‌های اقلیم تابستانه ایران‌زمین برشمرده می‌شود. اما وقوع بارش‌ها به شکلی ناگهانی، گسترده و طولانی در تابستان ۱۴۰۱ جای بحث و گفتگو در خصوص بارش‌های تابستانه ایران با محوریت «مونسون» (به تعبیر مناسب‌تر بارش‌های موسمی تابستانه) را بازنموده است. اهمیت مسئله زمانی دوچندان می‌شود که به جهت اطلاعات کم موجود در نزد جامعه، حجم گسترده‌ای از اطلاعات متناقض و در مواردی غیرعلمی در شبکه‌های اجتماعی و در میان مردم منتشر می‌شود. در میان اطلاعات ردوبدل شده به‌کرات به واژه‌هایی چون «غول مونسون»، «مونسون هند» و مشابه آن برمی‌خوریم . وقوع ناگهانی و غافلگیرکننده بارش‌های موسمی با خسارت‌های گسترده از یک سو و نبود اطلاعات کافی از سازوکار و نحوه وقوع این نوع بارش‌ها در نزد جامعه، سؤالات بی‌شماری را در ذهن عامه مردم ایجاد نموده که متأسفانه پاسخ‌های مناسب و قابل‌قبول برای اغلب این سؤالات فراهم نگردیده است.
از جمله این سؤالات می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
- بارش‌های موسمی چگونه بارش‌هایی هستند و اساساً موسمی چگونه پدیده‌ای است و چه ویژگی‌هایی دارد؟
- آیا واقعاً بارش‌های سنگین و سیل‌آسای چند روز گذشته از شبه‌قاره هند منشأ یافته است؟
- چرا بارش‌های موسمی تابستان ۱۴۰۱ این‌قدر سنگین بوده و چرا بخش‌های گسترده‌ای از کشور را درگیر نموده‌اند؟
- چرا این بارش‌ها، برخلاف بارش‌های فصول پاییز و زمستان، همراه با سیل و خسارت گسترده هستند؟
- آیا این سامانه موقت است یا در سال‌های آتی، مجدداً شاهد وقوع چنین بارش‌هایی خواهیم بود؟
- آیا بارش‌های اخیر با بحث گرمایش جهانی و تغییر اقلیم در ارتباط است؟
در ادامه سعی خواهد شد با رعایت اصلی سادگی، پاسخی هرچند کوتاه و موجز برای هر یک از سؤالات فوق فراهم گردد.
سؤال اول: مونسون یا موسمی چگونه پدیده‌ای است و از چه ویژگی‌هایی برخوردار است؟
هرساله در حول‌وحوش اواسط ماه می میلادی، الگوی جریان هوا در بخش‌هایی از جنوب شرق آسیا تقریباً به شکلی ناگهانی تغییر می‌یابد. این تغییر الگوی جریان هوا به شکلی پلکانی از جنوب شرق آسیا آغاز گردیده و ظرف مدتی حدود دو ماه از جنوب شرق آسیا تا مرزهای شرقی و شمالی پاکستان گسترش می‌یابد. این در حالی است که بخش‌های جنوبی پاکستان و جنوب شرقی ایران هیچ‌گاه در محدوده اصلی جریان موسمی قرار نمی‌گیرند. با تغییر الگوی جریان هوا، جریانات جنوبی مرطوب با منشأ اقیانوس هند و غرب اقیانوس آرام، حجم عظیمی از رطوبت را به مناطق جنوبی آسیا تزریق می‌نمایند. تسلط جریانات جنوبی بسیار مرطوب به همراه گرمای محسوس بالای فلات تبت، سبب شکل‌گیری یک تیپ اقلیمی بسیار منحصربه‌فرد و پیچیده موسوم به «موسمی تابستانه» در محدوده جنوب، جنوب شرق و شرق آسیا می‌شود. این سامانه اقلیمی پیچیده که ازاین‌پس آن را «موسمی تابستانه آسیایی» می‌نامیم در حدفاصل ماه می تا پایان ماه سپتامبر (اردیبهشت تا شهریور) بر روی منطقه تسلط می‌یابد. بارش‌های بسیار سنگین و ممتد از مهم‌ترین مشخصه‌های موسمی تابستانه آسیایی است. شدت بارش‌ها در برخی مناطق به‌گونه‌ای است که بالاترین رکوردهای بارش سالانه، فصلی و ماهانه دنیا در جنوب آسیا به ثبت رسیده است. حجم عظیم رطوبت انتقال‌یافته به جنوب آسیا، این امکان را فراهم نموده که در منتهی‌الیه شمال شرق شبه‌قاره هند هرساله تنها ظرف چند ماه بارشی حدود ۱۲ متر به ثبت برسد و رکورد مطلق جهانی بارش سالانه با مقادیر ۲۵ و ۲۶ متر از آن ایستگاه‌های ماسینرام و چراپونچی هند گردد. چنین الگویی از بارش سبب گردیده تا فرهنگ و اقتصاد جنوب آسیا به‌شدت از اقلیم موسمی تابستانه متأثر گردد. به‌گونه‌ای که در مسیر و مصب رودخانه گنگ و بخش‌هایی از جنوب شرق آسیا، اساساً نوع سکونت به شکلی که در دیگر مناطق جهان مرسوم است وجود نداشته باشد.
سؤال دوم: آیا واقعاً بارش‌های سنگین و سیل‌آسای چند روز گذشته از شبه‌قاره هند منشأ یافته است؟
بر اساس تحقیقات گذشته، در سال‌هایی که موسمی تابستانه آسیایی قوی‌تر از نرمال است، علاوه بر این که، مقدار و شدت بارش‌ها در منطقه موسمی بیشتر خواهد بود، درعین‌حال، امکان گسترش این سامانه به سمت مرزهای غربی و فعال نمودن منطقه دریای عرب افزایش می‌یابد. به عبارتی امکان وقوع بارش‌های تابستانه ایران در سال‌های موسمی قوی بیشتر است. در سال جاری به‌واسطه تسلط طولانی‌مدت پدیده لانینا در منطقه اقیانوس آرام، موسمی تابستانه آسیایی قوی‌تر از نرمال ظاهر گردیده است. بررسی وضعیت موسمی تابستانه در محدوده شبه‌قاره هند در سال جاری نشان داد که در طی دو ماه گذشته به‌دفعات سامانه‌های کم‌فشار موسمی هند در یک جابه‌جایی به سمت غرب، سبب فعال نمودن سامانه‌های بارش‌زا در محدوده دریای عرب (شمال اقیانوس هند)گردیده‌اند. فعال‌شدن سامانه‌های بارش‌زا بر روی دریای عرب، عامل اصلی وقوع بارش‌های تابستانه جنوب شرق ایران در طی تابستان جاری و بارش‌های روزهای گذشته در مناطق جنوبی و داخلی ایران بوده است.
سؤالات سوم و چهارم: چرا بارش‌های موسمی تابستان امسال این‌قدر سنگین، گسترده و خسارت‌زا بوده‌اند؟ از نظر فیزیکی باتوجه‌به این که میزان جذب رطوبت در هوا تابعی از دمای هواست، بنابراین، در دماهای بالا و در دوره گرم سال به جهت ظرفیت رطوبتی بالای هوا، در صورت تغذیه رطوبتی مناسب و رسیدن هوا به سطح تراکم و اشباع، ما شاهد وقوع بارش‌های سنگین و رگباری خواهیم بود. به همین علت، بارش‌های تابستانه در مناطق داخلی فلات ایران، صرف‌نظر این که رطوبت بارش‌ها از کدام دریا تأمین شده باشد، سنگین، رگباری و سیل‌آسا هستند. در شرایط نرمال، هم به جهت نبود رطوبت کافی و هم به جهت استقرار نوعی از سامانه جوی موسوم به پرفشار جنب حاره، در بخش‌های داخلی ایران امکان صعود هوا و تشکیل ابرها در طول فصل تابستان وجود ندارد. اما در طی روزهای گذشته به‌واسطه فعال‌شدن منطقه دریای عرب یک سری تغییرات در الگوی فشار حاکم بر روی ایران به وقوع پیوست که بارش‌های سنگین نتیجه این تغییرات بوده است. این تغییرات شامل نفوذ سامانه کم‌فشار بارش‌زا از محدوده دریای عرب و شمال اقیانوس هند به بخش‌های جنوبی ایران، هم‌زمان جابه‌جایی مرکز پرفشار جنب حاره ترازهای میانی جو به عرض‌های بالاتر و شکل‌گیری و تقویت مرکز کم‌فشار در ترازهای زیرین جو در جنوب کشور بوده است. نتیجه این تغییر، شکل‌گیری یک جریان جنوبی گسترده بر روی ایران و انتقال رطوبت مناسب از دریای عرب و دریای عمان به داخل ایران بوده است. گسترش کم‌فشار در ترازهای زیرین جو بر روی مرکز تا جنوب ایران به همراه جابه‌جایی شمال سوی پرفشار جنب حاره و انتقال حجم قابل‌توجهی از رطوبت از دریاهای جنوبی، شرایط مناسبی را برای وقوع بارش‌های سنگین و رگباری در ایران ایجاد نموده است.
سؤال پنجم: آیا این سامانه موقت است یا در سال‌های آتی، مجدداً شاهد وقوع چنین بارش‌هایی خواهیم بود؟ بررسی سابقه بارش‌های تابستانه ایران در طی چند دهه گذشته حاکی از آن است که بارش سنگین و گسترده مردادماه ۱۴۰۱ بسیار نادر و کم‌سابقه بوده است. به‌طوری‌که تنها در اوایل مردادماه ۶۶ سال قبل، یعنی مردادماه ۱۳۳۵ )ماه ژوئیه ۱۹۵۶( شرایطی مشابه بارش‌های اخیر به ثبت رسیده است. در واقع، در شرایط معمول ما تنها شاهد وقوع بارش‌های بسیار محدود و نامنظم در منتهی‌الیه جنوب شرقی ایران هستیم. در منطقه بلوچستان واقع در استان سیستان و بلوچستان ما هرساله شاهد وقوع بارش‌های رگباری و سیل‌آسای تابستانی به شکلی محدود، محلی و نقطه‌ای هستیم. در شرایط نرمال، عمده رطوبت این بارش‌ها از دریای عمان و دریای عرب تأمین می‌گردد و بارش‌ها نیز از حدود عرض ۳۰ درجه شمالی فراتر نمی‌روند .علاوه بر منطقه بلوچستان، بخش‌هایی از استان‌های کرمان و فارس نیز در برخی از سال‌ها بارش‌های رگباری تابستانه را به شکلی محدود تجربه می‌نمایند. بدون شک در سال‌های آتی امکان تکرار این نوع بارش‌ها وجود خواهد داشت. قابل‌ذکر است که، بررسی وضعیت بارش‌های ایران در پیش‌نگری‌های انجام شده برای دهه‌های آینده، بیانگر ان است که در تمامی سناریوهای تغییر اقلیم (خوش‌بینانه، متوسط و بدبینانه) مناطق جنوبی کشور، به‌ویژه بخش‌های جنوب شرقی تا پایان قرن بیست و یکم یک‌روند افزایشی در بارش‌ها را تجربه خواهند نمود.
بررسی‌های اولیه حاکی از ان است که افزایش یادشده عمدتاً به علت تقویت سامانه‌های موسمی بوده که در قالب بارش‌های رگباری تابستانه نمود خواهند یافت. بنابراین، با درنظرگرفتن پیش‌نگری‌ها، احتمال وقوع بارش‌های گسترده و سنگین تابستانه در ایران در سال‌های آتی افزایش خواهد یافت.
سؤال ششم: آیا بارش‌های اخیر با بحث گرمایش جهانی و تغییر اقلیم در ارتباط است؟
از منظر اقلیم‌شناسی، بارش سنگین و گسترده مردادماه ۱۴۰۱ یک بی‌هنجاری اقلیمی و یک فرین جوی محسوب می‌شود. ازآنجایی‌که، تمامی متغیرهای جوی و پدیده‌های اقلیمی ذاتاً در مقیاس‌های مکانی و زمانی تغییرپذیر هستند، بنابراین، بارش سنگین مردادماه ۱۴۰۱ علی‌رغم بی‌هنجاری بالا ،امری طبیعی و ذاتی در اقلیم‌شناسی تلقی می‌گردد. بااین‌وجود، ذکر این نکته نیز لازم می‌آید که بر اساس پژوهش‌های انجام شده، تغییر اقلیم آتی کره زمین عمدتاً خود را در قالب فرین‌های جوی و اقلیمی نشان می‌دهد. از این منظر، بارش‌های سنگین و گسترده مردادماه ۱۴۰۱ را می‌توان به گرمایش جهانی و تغییر اقلیم مرتبط دانست. براین‌اساس، لازمه مرتبط بودن بارش‌های فرین مردادماه ۱۴۰۱ با تغییر اقلیم ،افزایش وقوع این نوع بارش‌ها در سال‌های آتی خواهد بود.
