بحران های زیست محیطی ایران
بهنازالسادات واعظ مدنی؛کارشناس ارشد محیطزیست
محیطزیست یکی از بسترهای داغ بحث سیاست جهانی است. فقط ضرورت بقاست که انسان را واداشته روی این واژه تاکید کند و آن را چون یک بحث سیاسی – اجتماعی جدی بگیرد، تا با جلوگیری از برهم خوردن هارمونی نظام طبیعت حاکم بر زمین، ناجی زمین و موجودات آن باشد. زمین، آب، هوا و انسان بازوهای بههمپیوسته حیات هستند که باید در تعادل و هارمونی نگهداشته شوند. بر هم خوردن یکی از این بازوها همه چارچوب فلسفه زندگی روی زمین را برهم میزند.
بحران محیطزیست که امروزه به یک مساله جدی و قابل تامل بدل شده، حاصل دخالت و بهرهوری نامعقول انسان از طبیعت پیرامون خود است. امروزه این خطر وجود دارد که انسان زمین سکونتگاه و کشت پذیر خود را به نابودی بکشاند. بهطوریکه گستردگی و اهمیت این موضوع، توجه دانشمندان را برای نجات آن برانگیخته است.
حال برای احتراز از نابودی مطلق محیطزیست، همه انسانها – تصمیمگیرندهها و سایر مردم – در ابعاد جهانی، ملی و بهویژه در سطح محلی باید این واقعیت مهم را دریابند که پیشرفت و توسعه الزاما روندی پایدار داشته باشد و از ثمرات آن نهتنها نسلهای حاضر که نسلهای آینده نیز بهرهمند شوند. توسعه مردم معاصر نباید به قیمت نابودی و اضمحلال زندگی آیندگان که برای دفاع از حقوق خود فعلا حضور ندارند، تمام شود. چراکه توسعه، حق همه مردم اعم از مرد، زن، پیر و جوان و کودک است و نهتنها همه باید از ثمرات آن بهرهمند شوند که باید در روند توسعه نیز مشارکت داشته باشند. پس میتوان اظهار داشت: «توسعه پایدار»، یک انتخاب نیست؛ بلکه تنها راهی است که بهتمامی بشریت امکان میدهد در زندگی شرافتمندانه در این سیاره، یعنی تنها سیارهای که در اختیار داریم، سهیم باشند.
طبق شاخص عملکرد زیستمحیطی سال ۲۰۱۲ که از سوی دانشگاههای یِیل و کلمبیا انجام شده و ۲۲ فاکتور محیطی چون منابع آب، آلودگی هوا، تنوع زیستی، و تغییرات آبوهوایی را مورد بررسی قرار داده بودند، ایران از میان ۱۳۲ کشور موردمطالعه، در جایگاه ۱۱۴ ام قرار گرفت. پس میتوان اظهار داشت بحرانهای زیستمحیطی در ایران از اهمیت خاصی برخوردار بوده و بررسی و تجزیهوتحلیل این معضلات ضرورت دارد.
بحران کمآبی
به دلیل قرارگرفتن ایران در یکی از مناطق خشک و نیمهخشک و محدودیت منابع آبی، به جز نوار شمالی کشور و بخشهایی از غرب کشور، سایر مناطق کشور همواره با محدودیت آب مواجه است و این وضعیت در بخشهای مرکزی، جنوبی، جنوب شرق و جنوب غرب کشور بیشتر قابلمشاهده است. وجود دو منطقه کویری در مرکز ایران نیز به محدودیتهای آبرسانی به مناطق وسیعی از کشور افزوده است. ازآنجاکه دیگر امکان جمعآوری و احداث سدهای جدید آب در کشور وجود ندارد و تا جایی که این امکان وجود داشت در یکی دو دهه اخیر انجام شده است. همچنین از سوی دیگر، امکان انتقال آب از مناطق پُرآب کشور به مناطق خشک و کم آب نیز بیشتر از میزان فعلی امکانپذیر نبوده و امکان جابهجایی آب بین حوزههای آبی وجود ندارد که موجب شده ایران جزء کشورهای دارای تنش آبی محسوب گردد.
آنچه که اثرات محدودیت منابع آب را در ایران تشدید و بحرانی کرده است عبارت است از:
– برداشت بیرویه از منابع آب زیرزمینی که منجر به ازدستدادن غیرقابلبرگشت سفرههای آب زیرزمینی شده است،
– مصرف بیرویه آب بهویژه در بخشهای کشاورزی و شرب (صرف ۴۰ تا ۷۰ لیتر بالاتر از الگوی مصرف توسط شهروندان)،
بررسی جدیدترین تحقیقات صورتگرفته در زمینه میزان سرانه مصرف آب هر نفر در کشورهای مختلف نشان میدهد که ایران با وجود محدودیت منابع آبی با ۱۹۰ لیتر مصرف آب شرب خانگی در روز یکی از بیشترین مصارف را در بین کشورهای مختلف دارد. متوسط مصرف آب خانگی در دنیا برای هر نفر در روز ۱۵۰ لیتر است.
– ورود انواع آلایندهها به منابع آب و غیرقابلمصرف شدن بخشی از منابع آب به دلیل افت کیفیت،
– عدم اختصاص منابع لازم برای بهرهبرداری و نگهداری تاسیسات
– مدیریت محلی منابع آب بدون توجه به الزامات مدیریت یکپارچه منابع آب و توسعه پایدار.
یکی از چالشهای مهم زیستمحیطی در بحران کمآبی، مدیریت ناپایدار منابع آبی است. چراکه درگذشته سیستمهای استحصال سنتی آب نظیر چشمهها و قنوات و نهرهای سنتی بهنوعی طراحی شده بودند که بهرهبرداری از منابع متناسب با توان منبع انجام گیرد؛ این در حالی است که امروزه برنامه بهرهبرداری از آبهای سطحی بر اساس برنامههای بلندمدت تنظیم و اجرایی میگردد. به این شرح که بهرهبرداری از آب زیرزمینی تا میزان ۸۰ درصد تغذیه صورتگرفته و در شرایط اقلیم خاص منطقه، عدم توجه به میزان کسری دریافتی هرسال و عدم اعمال سیاست صرفهجویی متناسب با کاهش دریافت سالانه منجر به وقوع کاهش سطح آب زیرزمینی، کاهش رطوبت سطحی زمین، ازبینرفتن پوشش گیاهی و رشد سریع وسعت مناطق تولیدکننده گردوغبار و … گردیده است.
بحران خشکسالی بلندمدت
ایران در منطقهای قرار دارد که متوسط بارش سالانه آن تا قبل از خشکسالی اخیر به حدود ۲۵۰ میلیمتر در سال میرسید. در حال حاضر میزان متوسط بارندگی ایران در حد ۲۳۶ میلیمتر گزارش شده است که این میزان تقریبا یکسوم میانگین جهانی (۸۶۰ میلیمتر) و ۳۵ درصد متوسط بارندگی آسیا (۷۳۲ میلیمتر) و نیز پتانسیل میزان تبخیر آن حدود سه برابر میانگین جهانی است. برایناساس کل دریافت سالانه بر اساس متوسط بلندمدت با احتساب آمار ۲۰ سال اخیر، به میزان ۴۳۰ میلیارد مترمکعب رسیده است. بررسی آمار ۴۵ ساله نشان میدهد که در یک دوره خشکسالی حاد در دهه ۴۰، حجم بارش کشور در یک سال به کمتر از ۲۰۰ میلیارد مترمکعب تنزل پیدا کرده است، درحالیکه در یک ترسالی در دهه ۵۰، کل دریافت بارش به حدود ۵۸۰ میلیارد مترمکعب نیز رسیده است. ملاحظه میشود که تناوب ترسالی و خشکسالی در ایران یک پدیده کاملا طبیعی و از خصوصیات اقلیم این منطقه است. متاسفانه در ۲۳ سال اخیر میزان دریافت بارش سالانه در کشور به شدت کاهش پیدا کرده، بهطوریکه در پانزده سال اخیر دریافت کل بارش تقریبا در حد «سطح متوسط» بوده است. متاسفانه در بین پانزده سال آبی اخیر، هشت سال کشور کمتر از متوسط بلندمدت بارش دریافت کرده، این در حالی است که در هفت سال بقیه هم میزان بارش در اغلب سالها افزایش چشمگیری بالاتر از سطح متوسط نداشته است. طبیعی است که این میزان کاهش در طول یک بازه بلندمدت، بر شرایط زمینی اثرات مستقیم و غیرمستقیم داشته که بهعنوان بحران زیستمحیطی همواره در کمین ایران خواهد بود.
بحران افزایش فشار بر منابع طبیعی
همانطور که اشاره شد، یکی از اثرات مشخص کاهش میزان بارش و عدم تغذیه مناسب ذخایر آبی، کاهش تدریجی پوشش گیاهی و افزایش فقر مراتع است. متاسفانه در شرایط کمآبی و کاهش بارشها نهتنها پوشش گیاهی در عرصههای منابع طبیعی رو به کاهش میرود، بلکه به دلیل عدم اعمال برنامههای کاهش برداشت و ثابت ماندن میزان استفاده از منابع بهخصوص آب و پوشش گیاهی مراتع و حتی افزایش مصرف به دلیل افزایش تقاضای ناشی از افزایش جمعیت، مهاجرت روستائیان و تغییر الگوی مصرف، فشار بر منابع طبیعی به شدت افزایش پیدا میکند. این فشار چندبرابر به منابع طبیعی که متاسفانه امروز در اغلب نقاط کشور شاهد آن هستیم، موجب ازدسترفتن سریع پوشش گیاهی زمین، به هم خوردگی خاک سطحی و تولید توفانهای گردوغبار و آلودگیهای زیستمحیطی میگردد.
بحران انتخابی دشوار
افزایش فشارها بر منابع آبی ایران، انتخاب دشواری را در میان مصارف مختلف رقیب، تعریف میکند. رقابت برای دست یابی به منابع محدود آب از همین حالا منجر به بالاگرفتن تنشها و درگیریها، چه در داخل ایران و چه در مناطق مرزی و در مقابله با همسایگان شده است.
بهعنوانمثال: در حوضه کرخه، مدیریت منابع آبی باید تصمیم بگیرد که با کاهش جریان آب رودخانه چه کند؟ آیا این آب را در سد کرخه نگهداشته تا بتواند از آن برای تولید برق استفاده کند یا اینکه مسیر آب به نواحی پاییندست را باز کند تا بتواند منطقهای را که بهعنوان سبد غذایی ایران شناخته میشود، آبیاری کند.
بحران مدیریت ناپایدار و نامتناسب کشاورزی
استمرار خشکسالیهای نزدیک به دو دهه اخیر، اقتضا دارد تا متناسب با اتفاقات افتاده و شرایط پیش روی، نحوه مدیریت کشاورزی موردتوجه برنامهریزان بخش کشاورزی قرار گیرد. متاسفانه در سالهای مواجهه با بحرانهای کمآبی و خشکسالیهای مستمر، نهتنها شاهد تغییری در الگوهای کشت و تغییر جهت سیاستهای مصرف آب در کشاورزی نبودهایم، بلکه آمارها حکایت از افزایش شدید سطح زیر کشت در برخی از حوضههای بحرانی کشور نیز دارد. در چنین شرایط بحرانی، عدم توجه به این امر حیاتی که متاسفانه مورد غفلت قرار گرفته، باعث شده که کشور به دلیل کاهش منابع آب در ذخیرهگاه های سدها، افت سطح آب زیرزمینی و خشک شدن بسیاری از چاهها، دچار بحران رهاسازی زمینهای کشاورزی آبی و در سطح وسیعی کشاورزی دیم شود.
خطر کشاورزی
مشکلات آبی ایران در حال آسیبزدن به اقتصاد ملی این کشور است. ۱۰ درصد تولید ناخالص داخلی ایران حاصل فعالیت بخش کشاورزی است که نزدیک به یکچهارم نیروی کار ایران را نیز در استخدام خود دارد. بهعلاوه فعالیت این بخش، از امنیت غذایی ملی نیز پشتیبانی میکند. در حقیقت با راهبردی دوگانه برای پیشبرد خودکفایی در تولید محصولات اساسی از طریق افزایش همزمان عرضه و تقاضا، اقدام به اختصاص یارانهای مساوی به تولیدکننده و مصرفکننده کرده است.
بااینحال، اکنون امنیت غذایی ایران در خطر است، زیرا بخش کشاورزی با اختصاص ۹۲ درصد از کل مصرف آب کشور به خود، تنها در حدود ۶۶ درصد نیاز غذایی ۷۹ میلیون نفر جمعیت ایران را تولید میکند. تشدید «تنش آب» خطر کاهش بیشتر توان تولید بخش کشاورزی را هشدار میدهد که به نوبه خود منجر به افزایش هزینه واردات و وخیمتر کردن فشارهای مالی خواهد شد.
تغییرات آبوهوای جهانی
روند تغییرات آبوهوای جهانی یکی از چالشهای زیستمحیطی است که میتواند بر عمق معضلات و بحرانهای زیستمحیطی ایران بیفزاید. به گفته «سازمان حفاظت از محیطزیست» ایران، تغییرات دما و میزان بارشها، امکان برخورداری از آب پاک، بهویژه در مناطق روستایی را کاهش خواهد داد و این نیز به نوبه خود منجر به گسترش بیماریهای انتقالی از راه آب خواهد شد. دمای بالاتر و حجم پایینتر بارندگی میتواند تا سال ۲۰۵۰، تا ۳۰ درصد از محصول غلات را بکاهد. طبق تحلیلی که از سوی کشور هلند منتشر شده است، تغییرات آبوهوا میتواند تا سالهای ۲۰۵۰-۲۰۴۰، ۱۵ تا ۱۹ درصد از مجموع منابع آبهای تجدیدشونده ایران را کاهش دهد؛ و در آن زمان، میزان نیاز سالانه آب ایران، بیش از ۴۰ درصد فراتر از حجم منابع تجدیدشونده آب این کشور خواهد بود.
بحران آلودگی محیطزیست
مساله آلودگی یکی از مهمترین و حادترین مسائل ناشی از تمدن انسانی در جهان امروز به شمار میرود چراکه از اعماق چندهزارمتری زمین گرفته تا معادن، آبهای تحتالارضی، بیوسفر، تروپوسفر و حتی در داخل هواپیماهای بلندپرواز و جو خارجی زمین، چرخه و سیستم حیات را مورد تهدید قرار داده است. آلودگی برای افراد مختلف مفهوم و معنی متفاوتی دارد. مردم معمولی ممکن است تحریک چشم ناشی از یک گاز یا آب آلوده را آلودگی بهحساب آورند. برای کشاورزی که یک عامل به گیاهان یا حیواناتش آسیب میرساند، آلودگی محسوب میگردد. اما تعریف جامع و کامل آلودگی محیطزیست بیانکننده وجود یک یا چند ماده آلودهکننده در محیطزیست به مقدار و مدتی که کیفیت یا چرخه طبیعی را بهطوریکه مضر به حال انسان یا حیوان، گیاه و یا آثار و ابنیه باشد تغییر دهد؛ به بیان سادهتر، هرگاه ماده یا موادی بیگانه با غلظتی خاص وارد عناصر محیطی شوند و تعادل طبیعی آنها را بر هم بزنند نشاندهنده آلودگی است.
سه عامل مهم در طبیعت وجود دارد که میتواند آثار مخربی روی محیطزیست ایجاد کند: آلودگی هوا، آلودگی آب و آلودگی خاک که اخیرا موجب گردیده ایران با خطرات زیستمحیطی مهم دیگری نیز مواجه گردد. از جمله آلودگیهای محیطی که اثرات پیدا و پنهان زیادی برجسم و روان شهروندان دارد، «آلودگی هوا» است. به گفته سازمان بهداشت جهانی ۱۹۹۲، آلودگی هوا یک بحران جدی و اولویتدار محیطی است که توجه دولت مردان را به خود جلب کرده است. طبق گفته «سازمان بهداشت جهانی»، سه شهر از پنج شهر نخست در فهرست آلودهترین شهرهای جهان – اهواز، کرمانشاه و سنندج – در ایران قرار دارند که میزان آلودگی هوا در این شهرها از چهارتا هفت برابر سطح قابلقبول سازمان بهداشت جهانی برآورد شده است. ایران به سبب کیفیت نامطلوب هوا در سرتاسر کشور، از میان ۹۱ کشور مورد بررسی، در جایگاه ۸۶ام قرار گرفته است. آلایندههای هوا، تنها در تهران منجر به مرگ سالانه بیش از ۵،۵۰۰ نفر براثر بیماریهای قلبی – عروقی و تنفسی میشوند.
بحران هزینههای زیستمحیطی
میزان خسارات (ناشی از تنش آب، بیابانزایی، و آلودگی) میتواند در بلندمدت منجر به ایجاد مشکلات تضعیفکنندهای برای اقتصاد کشور شود. طبق برآورد «بانک جهانی»، هزینه سالانه تخریب محیطزیست در ایران، هماینک نیز به میزان هولناک ۵ تا ۱۰درصد تولید ناخالص داخلی رسیده است. در مقایسه، به گفته «اداره حسابرسی دولت آمریکا» تحریمهای طاقتفرسای واشنگتن و جامعه بینالمللی، در سال ۲۰۱۲ تنها توانستند ۴/۱ درصد از تولید ناخالص داخلی ایران را کاهش دهند و با گذشت زمان، این منابع ارزشمند بیشتر تحلیل رفته، حاصلخیزی بیشتر کاهشیافته، و سلامت عمومی بیشازپیش آسیب خواهد دید.
- واکاوی بحرانهای زیستمحیطی در ایران نشان داد که این بحرانها خود ریشه یک چالش زیستمحیطی بسیار مهم دیگری تحت عنوان “ «توفانهای گردوغبار» میباشد. نکته درخور تامل در دهه اخیر افزایش شدید تعداد وقوع (روزهای گردوغباری) و شدت توفانهای گردوغبار است که فراوانی وقوع آنها در ۵۰ سال اخیر به شدت افزایشیافته، بهنحویکه در ایران تنها در طول ۳ سال اخیر ۱۰ برابر شده است. ازبینرفتن منابع زیست انسانی در مناطق تحت تاثیر، مهاجرت جوامع روستایی و شهری، افزایش میزان خسارات و حوادث جادهای و بروز اختلال در شبکه حملونقل، افزایش آلودگیهای زیستمحیطی در شهرها و گسترش شیوع بیماریهای قلبی تنفسی و نیز بیماریهای چشمی تنها بخشی از پیامدهای مخرب این پدیده است که سلامت جوامع زیست انسانی را مورد تهدید قرار داده است. از طرفی تخریب خاک و افت حاصلخیزی اراضی در مناطق برداشت و متاثر از این پدیده، عامل بروز تخریب سرزمین، فقر پوشش گیاهی خاک و در نتیجه بیابانزایی است.
راهکارهای مدیریتی و اجرایی
برای عبور از چالشهای زیستمحیطی و پیشبرد توسعه پایدار، ایجاد مدیریت واحد و یکپارچه از طریق اجماع دولت، بهزیستی، سازمان منابع طبیعی، سازمان محیطزیست، شهرداری و تمامی ارگانهای ذیربط ضرورت دارد. چراکه این همافزایی با بهرهگیری از قوانین سازمان ملل و تجارب کلانشهرهای جهانی، میتواند گامی موثر در راستای حل معضلات و بحرانهای محیطزیست باشد.
پیرامون مدیریت بحرانهای زیستمحیطی فوقالذکر؛ راهکارهایی به شرح زیر پیشنهاد میگردد:
راهکارهای مدیریتی:
– توسعه روشهای نوین آبیاری کممصرف،
– ترویج رقمهای زراعی با مصرف کم و مقاوم به خشکی،
– توجه به سیاست واردات آب مجازی و جلوگیری از صادرات آب مجازی با اصلاح الگوهای کشت،
– نظارت مستمر بر میزان آب قابل تخصیص به کشاورزی در هر دشت و تدوین برنامه نظارت فصلی – برخط و برنامههای مدیریت مصرف،
– آموزش و فرهنگسازی بهمنظور افزایش سطح آگاهی مردم و مشارکت مستقیم مردم در مدیریت منابع آب در واحد دشت و حوضههای فرعی،
– توسعه اجرای طرحهای آبخیزداری در آبخیزهای بالادست بهمنظور استحصال آب و افزایش ظرفیت نگهداری آب در زمین و کسر سهم تبخیر در حوضه میانی و پاییندست،
– اجرای طرحهای آبخوانداری و سدهای زیرزمینی برای نگهداشت آب در پروفیل خاک و آبرفت با توجه ویژه به حقابه تالابها و آبگیرهای پاییندست،
– استفاده از روشهای نوین حفظ رطوبت در پروفیل خاک سطحی و استفاده از آن در ایجاد باغات دیم بهمنظور تثبیت زمین و ایجاد بادشکن،
– تدوین روشهای علمی مدیریت دام در مرتع با لحاظ ظرفیت چرا و حساسیت خاکهای هر منطقه،
– تعیین میزان واقعی آلایندههای هوا و توصیف کیفیت هوا در مقایسه با شرایط استاندارد و اطلاعرسانی ساده و صحیح به مردم و
– وضع اقدامات احتیاطی و پیشگیرانه در مواردی که کیفیت هوا نامطلوب و آلودگی فراتر از حد استاندارد است.
راهکارهای اجرایی:
– طرحهای اجرایی مدیریت آب در فصول بارش برای افزایش رطوبت زمین و ایجاد پوشش گیاهی،
– تنظیم سیستمهای سازهای رهاسازی حقابه تالابها و نظارت بر خط اجرای آن،
– تنظیم مدیریت چرای ویژه متناسب با وضعیت هرسال آبی برای حفظ رطوبت و پوششهای یکساله ایجاد شده جهت حفظ استحکام خاک با جلوگیری از ورود دام به اراضی حساس،
– استفاده از مالچ های مختلف در تثبیت موقت زمین در فصول مرطوب، نهالکاری و کشت گیاهان مقاومبهگرما و باد با استفاده از توان جوامع محلی،
– تهیه طرحهای مشارکتی در قالب بیابانزدایی اقتصادی جهت استفاده از توان و سرمایه بخش خصوصی و جوامع محلی در اجرای طرحهای مقابله با بیابانزایی و بیابانزدایی،
– جایگزینی سوختهای فسیلی و استفاده از سوختهای طبیعی و پاک،
– افزایش فضای سبز سطح شهری، پارکهای جنگلی و پوشش گیاهی سبز در حومه شهر و
– افزایش ایستگاههای سنجش آلودگی هوا جهت پوشش دادن فضای شهری در راستای سنجش آلودگی هوا بهمنظور داشتن بهروزترین اطلاعات برای برنامهریزیهای دقیق کنترلکننده آلودگی.
منبع: کارایی
یک دیدگاه