چگونگی استفاده از نفوذ ادیان در زندگی بشربرای جلوگیری ازتخریب محیط زیست
مریم رشیدخانی
مقدمه
در اوایل قرن بیستم که بنا به دلایل مختلف،رشد جمعیت جهانی رو به افزایش نهاد،مساله کمبود غذا به صورت یک بحران جدی در اکثر کشورها مطرح گردید.نظام کشاورزی سنتی که در بسیاری از کشور های جهان سوم اجرا می شد،با مشکل پایین بودن راندمان تولید مواجه بود،بنابراین، برای مقابله با کمبود غذا و تامین آن، دانشمندان علوم کشاورزی به طور گسترده ای فعالیت های خود را در زمینه های مختلف،از جمله افزایش تولید،جلوگیری از خسارت آفات و بیماری ها و گسترش کشت مکانیزه آغاز کردند. نتیجه چنین تحقــــیقاتی در کشورهای صنعتی کشف و اختراع انواع سموم دفع آفات ، کود های شیمیایی، واریته های جدید و ماشین های کشاورزی بود و این سرآغازی برای بروز آسیب های جبران ناپذیر به محیط زیست بود که به از بین رفتن گونه های زیستی ،از بین رفتن زیســتگاه های جانوری و گیاهی،نابودی جنگل ها و مراتع و بیابانی شدن آنها ، آلودگی آب ها، آلودگی هوا ، گرم شدن کره زمین ،تخریب لایه ازون و … منجر شد.
بنابر آمار های سازمان ملل، حدود ۹۸ درصد دی اکسید کربن و سایر گازهای مضر اتمسفر مربوط به کشورهای صنعتی و فقط دو درصد سهم کشورهای جهان سوم می باشد. در این راستا در کمتر از دو قرن با مصرف سوخت های فسیلی و نابود شدن جنگل ها ، مقدار کل دی اکسید کربن در اتمسفر به میزان ۲۵% بالا رفته است.در بعضی از نقاط جهان جنگل زدایی با سرعت سرسام آوری در جریان است. سالانه ۱۷ میلیون هکتار ( منطقه ای به وسعت دو برابر کشور اتریش)، از وسعت جنگل های کره زمین کاسـته می شود. به این ترتیب ،ریه های کره زمین در حال چروکیده شدن و تحلیل رفتن است و چنانچه این روند به همین ترتیب ادامه یابد بی شک باعث از بین رفتن حیات برروی کره زمین خواهد شد.
مردم سراسر دنیا خود به این حقیقت پی برده اند که فعالیت انسان می تواند سیاره زمین را نابود کند. خطراتی مثل گرم شدن کره زمین، تخریب لایه ازون، بیابانی شدن زمین های مزروعی که در گذشته ای نه چندان دور اغراق آمیز یا کم اهمیت می نمود اکنون نه تنها واقعی،بلکه بسیار مهم و وحشتناک به نظر می رسند.
از این رو مدت هاست مباحث علمی،فلسفی،اخلاقی و کاربردی فراوانی در ارتباط با محیط زیست شکل گرفته و محققان دیدگاه های گوناگونی را در این زمینه مطرح کرده اند و راهکارهایی را برای مهار رفتار مخرب انسان ارائه داده اند. به هر حال، امروزه سیاست مداران غرب هم ملزم به رعایت مسایل محیط زیست هستند.
لااقل از این به بعد ناگریز هستند این امر را رعایت کنند،چون افکار عمومی غرب احساس خطر کرده است و توده های میلیونی مردم در این امر دخالت می کنند.تقریبا در تمامی کشورهای توسعه یافته احزاب طرفدار محیط زیست و اکولوژیست ها قدرت یافته اند و مردم احساس خطر می کنند و در حقیقت این مردم هستند که برای حفظ طبیعت و سلامت و محیط خود ،سرمایه داران و سیاست مداران را ملزم به رعایت مسائل زیست محیطی می نمایند.
در دهه اخیر، به دلیل تداوم بحران های محیطی (علیرغم پیشرفت علم و تکنولوژی ) دیدگاه جهانی نسبت به مذهب تغییر نموده و به عنوان عاملی موثر در رفع بحران های زیست محیطی مورد توجه قرار گرفته است. بسیاری از طرفداران محیط زیست اکنون بر این اعتقادند که سیاست های زیست محیطی نه تنها می باید از جامعیت برخوردار باشند بلکه اینگونه سیاست ها در اجرا، محتاج حمایت های فرهنگی دینی هستند که زیربنای حفاظت های محیطی می باشند، زیرا به اعتقاد طرفداران این نظریه،نقش تاریخی مذهب در حفاظت از محیط، موید آن است که از دست دادن ارتباط معنوی با طبیعت ،حفاظت از آن را دشوار نموده است.در نتیجه با تاکید بر نیاز به حضور یک پایه دینی برای حل بحران های زیسـت محیطی،حضور عامل مذهب را در بحث های محیطی ضروری می دانند.
درسال ۱۹۶۷ میلادی، لین وایت،استاد تاریخ دانشگاه کالیفرنیا، مقاله ای با عنوان ریشه های تاریخی بحران بوم شناختی ما نوشت و ادعا می کرد که ریشه های این بحران در طرز فکر یهودی مسیحی است که بر طبق آن انسان حق حکومت بر طبیعت دارد.در این دیدگاه طبیعت بیگانه و صرفا منبع برای بهره کشی است و پیشینه ی این نگرش انسان مدارانه و تحکم آمیز ،به (سفر تکوین)باز می گردد، به ویژه به آیه ۲۸ از باب اول آن : (وخدا ایشان(آدم و حوا) را برکت داد و بدیشان گفت:بارور باشید و تکثیر شوید ،زمین را پرسازید و بر آن تسلط یابید ،برماهیان دریا، پرندگان آسمان و همه جانورانی که بر روی زمین زندگی می کنند سروری کنید )(۲ و ۶) دین اسلام نگاه ویژه ای به مسئله محیط زیست دارد.یکی از توصیه های دینی که می تواند از بحران های زیست محیطی جلوگیری کند اخلاق زیست محیطی مبتنی بر خداشناسی و توحید محوری و خودشناسی و صیانت نفس است که آن را خود بوم شناسی اخلاق زیست محیطی نیز نامیده اند،تلاش های زیست محیطی میباید زیست بوم گرا باشند و بر دین،باورها،ارزش ها و اعتقادات منطقه استوار باشند.ادیان مختلف بسته به قوانین و عقاید خود میتوانند وسیله ای برای آگاهی و درک بهتر طبیعت باشند.
دین اسلام
در آداب اسلامی انس گرفتن دائم انسان با طبیعت ،کاملا آشکار و نمایان است. مســـلمان با آب وضو می گیرد،بر خاک سجده می کند و برای دریافت وقت عبادت به آسمان چشم می دوزد. قران مجید طبیعت را آیت و مخلوق خداوند دانسته است.در قوانین دین اسلام حقوق اجتماعی اهمیت بیشتری از حقوق فردی دارد.کسی که آب آشامیدنی مردم را آلوده و آسایش را از مردم سلب کند،از نظر قران مجید مفسد در ارض و محارب با خداست. قران مجید طبیعت را نشانه خداوند دانسته و با دیده احترام به آن می نگرد. تخریب در محیط زیست نمونه آشکار فساد است،زیرا نقطه مقابل اصلاح و صلح ،یعنی سازگاری در طبیعت است. از دیدگاه اسلام فساد عام است و مقابله در برابر فساد راز بقای دین و انسانیت و نظام طبیعت تلقی شده است.قران تباهی امت های گذشته را نتیجه عدم برخورد خردمندانه با فساد انگیزی میداند.
خداوند متعال در قران کریم (بقره ۹۹)می فرماید: ( ( و اذا تولی سعی فی الارض لیفسد فیها ویهلک الحرث و النسل و الله لا یحب الفساد ) ) ( و به قدرت و حاکمیت دست یابد می کوشد تا در زمین فساد کند و کشــت و نسل را نابود سازد و خداوند فساد را دوست ندارد) با دقت در این آیه نکات زیر فهمیده می شود:
- به گفته مفسران مقصود از حرث در آیه گیاه به معنای عام است که شامل مزرعه ها،درختان،و چراگاه ها می شود.
- واژه نسل در این آیه عام است و شامل نسل آدمیان حیوانات و پرندگان میشود و نابودی گیاهان ، زمینه از میان رفتن نسل حیوانات ،پرندگان و آدمیان می باشد.
- نابودی گیاهان و نسل حیوانات و پرندگان و انسان ها فساد در زمین است که مفسران به آن تصریح کرده اند.
دین زرتشت
دین زرتشت نخستین دینی است که به محیط زیست و اکولوژی توجه کرده است ، در این دین هرآنچه که داده خداست پاک و دوست داشتنی ست. در کتاب اوســـتا آمده است :آب های چشمه را می ستاییم/و آب های گذرها را/به هم پیوستگی های راه را / و به هم آمدن های راه را/کوه های آبریزان را می ستاییم/ دریاچه های آبزا را/ و کشتزار های سودبخش گندم را/نگه دار و آفریدگار را می ستاییم/زمین و آسمان را/وباد وچالاک مزدا آفریده را /و کوه البرز را/ زمین و همه چیزهای نیک را می ستاییم(اوستا/یشت ها)
در این آیین،همه نعمت های خداوندی را در هرجا که باشد،می بایست ارج گذاشت و حمایت نمود. پس از زرتشت،روحانیون که حاضر نبودند به کلی از خدایان پنداری دست بکشند،عده ای از آنها را با نام ایزد یا فرشته وارد دین کردند.در این مرحله ایزدان یا فرشتگان ،آفریده اهورا مزدا هستند و برای آنکه منشا اثر باشند،برای هریک از آنها وظیفه ای معین کردند.آنها عموما حامی و پشتیبان عناصر و پدیده های طبیعی شدند. شناخت وظایف ایزدان ،اهمیت محیط زیست و جلوگیری از آلودگی ها را در سنت زرتشتی تاکید می کند.از جمله آناهیتا و آبان،فرشتگان پاسدار آب،آذر و نیریوسنگ،فرشته های پاسدار آتش،زامیار فرشته پاسدار زمین و خاک و ویو فرشته پاسدار باد و هوا است.فرشته هایی هم حامی خورشید ،ماه ،ستارگان،باران و همچنین مراقب رعایت پاکی و درستی و … هستند.
دین زرتشت یکی از ادیانی است که در آن بیشترین سفارش ها جهت پاسداری از زمین و نکاه بانی از طبیعت به پیروانش شده است.
در اوستا کتاب مقدس زرتشت که یکی از پایه های استوار فرهنگ ایرانی است بارها به آشکاری از پاسداری زمین سخن رفته است همانگونه که در فروردین یشت بند ۱۵۳و ۱۵۴ میخوانیم:(
می ستاییم این زمین را ، می ستاییم آن آسمان را ، می ستاییم روان های جانوران سودمندرا ، می ستاییم روان های مردان پیرو راستی را، می ستاییم روان های زنان پیرو راستی را، در هر سرزمینی که زاده شده باشند . و این یعنی در ستایش آفریده های اورمزد نخست از زمین یاد شده است
دین یهود
در تعلیمات تورات آمده است که خداوند هر یک از موجودات را با حق مخصوص خود آفریده است و در واقع برای تمام پدیده های طبیعی حقی قانونی در نظر گرفته است.البته با توجه به تحریفات اساسی در این دین بسیاری از آداب و قوانین حاکم بر مسائل زیست محیطی مورد بی مهری قرار گرفته است.
در دین یهود نیز بارها از کیفیت خلقت جهان، آسمان، زمین، طبیعت و منابع طبیعی همچون آب ، خاک، گیاهان ، درختان ، جنگل و نیز حیوانات سخن گفته شده است.
یهودیان زمین را مادر خوانده اند و در سفر پیدایش تورات زمین در روز نخست آفریده شده است
در کتاب مزامیر در بخشی از سرود ۱۰۴ نیز میخوانیم:” (خداوند) نباتات را برای چهارپایان می رویاند و سبزه را برای خدمت انسان ، و نان را از زمین بیرون می آورد … ای خداوند، پدیده های تو چه بسیار است؛جمیع آنهارا به حکمت کرده ای و زمین از دولت تو پر است.”
و همچنین در کتاب آفرینش، داستان گناه آدم و حوا آیات ۲۳ و۲۴ درباره هدف آفرینش انسان میخوانیم: خداوند او (انسان) را از باغ عدن بیرون کرد تا کار زمینی را که از آن گرفته بود کُند .
دین مسیحیت
در کتاب های عهد قدیم و جدید در مسیحیت نگاه ویژه ای به طبیعت وجود دارد : به طوری که بر اساس آیین این دین انسان حق ندارد به صرف احتمال خطر برای بقای خودش،دست به تخریب و نابودی طبیعت بزند.در این دین حق برتری انسان نسبت به سایر موجودات نمیتواند مجوزی برای سوء استفاده و نابودی نعمت های طبیعی و خدادادی باشد.
در آیین مسیحیت نیز طبیعت و محیط زیست مورد توجه است، در کتاب اعمال رسولان که ادامه انجیل لوقا است به بشر سفارش شده که در پدیده های طبیعی بیندیشد واز این راه به وجود خدا پی ببرد.
در قسمتی از باب چهارم این کتاب آمده است: به شما بشارت میدهیم که از این اباطیل رجوع کنید به سوی خدای حی که آسمان ها و زمین و دریا وآنچه را که در آنهاست آفرید.
خداباوری مسیحی عاملی برای حفاظت محیط زیست
سنت عهد عتیق دربردارنده تعهداتی است که نسبت به همه موجودات وجود دارند. تجسد مسیح بر این فرضیه متکی است که از آنجا که خداوند در شخص مسیح متجسد شد، کل نظام هستی را می توان مقدس شمرد و بالاخره مفهوم خلیفه خدا بودن انسان بر روی زمین نشان می دهد که انسان برتری ها، مسؤولیت ها و الزاماتی خاص به طبیعت دارد.
جریان های انجیلی بر این نکته تأکید دارند که با رصد دقیق کتاب مقدس می‌توان خداباوری مسیحی را نه عاملی برای تخریب محیط زیست بلکه حافظ آن معرفی نمود. بازخوانی آموزه آفرینش و مبرا دانستن طبیعت از شر ذاتی و هم چنین توجه به آموزه ملکوت و فرجام نیکوی عالم، مهم ترین مدل ای مسیحی الهیات محیط زیست به شمار می روند که بر اساس آموزه های اساسی این دین ارائه شده اند.
در سنت کاتولیسم معنای عمل خیر عبارت است از غذا دادن به گرسنگان، عیادت بیماران و پناه دادن به بی‌خانمان‌ها، اما حدود پنج سال پیش پاپ فرانسیس، رهبر کاتولیک های جهان طبیعت را نیز مشمول عمل خیر اعلام کرد و رعایت حق طبیعت را از جمله وظایف دینی مسیحیان قرار داد. پاپ دراین‌باره گفت: طبیعت خانه انسان است، بی‌احترامی و ناسپاسی انسان سبب شده است که طبیعت وضعیتی فاجعه‌بار پیدا کند.
مصریان باستان:
زمین در نزد مصریان باستان نیز از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است زیرا زمین به همراه آفتاب و رود نیل سه عامل اساسی کشاورزی در مصر بوده اند.
بنابر این رود نیل، آفتاب و زمین مثلثی را تشکیل می داده اند که بر افسانه های کهن مصر بسیار تأثیر گذاشته است و همچنین مصریان در دوره ای خورشید را به عنوان خدا می پرستیدند و آن را پدر درخشنده می دانستند که مادر (زمین) را با شعاع های نافذ نور و حرارت خویش باردار ساخته است.
واین نشان از اهمیت طبیعت در اعتقادات مصریان باستان دارد.
چینیان:
چینیان قدیم نیز آسمان را پدر و زمین را مادر تمامی موجودات دانسته اند و دین آنها به درستی خاصیت و عامل کشاورزی را در تمدن باستانی آن قوم منعکس می کند.
به گزارش کتاب تاریخ جامع ادیان چینیان قدیم در هر روستا و دهی تپه ای بلند از خاک به نشانه حاصلخیزی زمین میساختند و بر قله آن تپه درختی و اطراف آن درخت هم نهال های مقدس می کاشته اند و در تابستان زمانی که خورشید در اوج مدار تابستانی می رسیده شخص خاقان حضور می یافته و زمین هارا شیار می کرده است و ارواح زمین را عبادت و برای اهل آن مملکت دعا می کرده است. گویا این رسم تا چندی پیش نیز در چین مرسوم بوده است.
آیین بودا:
دکتر سوزوکی محقق مشهور ذنبودیسم علل آشوفتگی های روحی و معنوی انسان غربی را در ذهن گرایی، علم گرایی، و بیگانگی با طبیعت می داند. بودا می گوید (( همانگونه که مادر با به خطر انداختن زندگانی خود فرزندش را حفظ می کند،مهر بی پایان را نیز باید درباره همه موجودات زنده در خود شکوفا نمود))
آیین هندو
در آیین هندو اگرچه بشر در راس هرم تکامل است، اما عاملی جدا از کره زمین و سایر مخلوقات نیست.در کتاب مهابراتا آمده است: (( اگر یک درخت گل یا میوه در یک دهکده وجود داشته باشد،آن مکان برای پرستش و احترام باارزش می شود)).
برای تحقق اخلاق زیست محیطی هفت توصیه رد سلطه انسان بر طبیعت، همزیستی با محیط زیست، جلوگیری از سلطه بر طبیعت و اتلاف منابع، مسئولیت پذیری نسبت به رفتار با طبیعت، حفاظت از محیط زیست ، تقدس محیط زیست به دلیل یگانگی آن با خداوند و منع خود فراموشی بدلیل ایجاد بحران های زیست محیطی بیان می شود.
در ادیان مختلف قوانین زیست محیطی به طرق مختلفی ذکر شده و مورد توجه قرار گرفته اند.
اصل توجه به بهداشت آب
آب یکی از نعمت های بزرگ پروردگار است که مایه ی حیات تمام موجودات می باشد.قران فرموده است: (( و جعلنا من الماء کل شی ء حی ))( و هرچیز زنده ای را از آب پدید آوردیم)(قران کریم،انبیا ۳۰).توجه به حفظ سلامت آب در سیره علمی و عملی پیامبر و ائمه نیز دیده میشود.
پیامبر اکرم (ص) میفرمایند : ( ( ان الماء اهل) ) (آب هم زیستگاه موجودات است) و روایتی است از امام صادق (ع) که به یکی از یارانشان تاکید میکردند(( و لا تفسد علی القوم ماءهم)) (آب مردم را آلوده نکن) چندین قانون ربانی در دین یهود در مورد ممنوعیت آلودگی آب های جاری وجود دارد و حتی قانون تلمودی،نوشیدن آبی را که مدت زیادی درپوش نداشته ممنوع می سازد چرا که ممکن است حشرات یا دیگر موارد آن را آلوده کرده باشند.
اصل توجه به بهداشت هوا
یکی از عناصر ارزشمند و حیاتی هواست.چیزی که با استنشاق آن زندگی خود را تداوم می بخشیم.همان طور که قبلا اشاره شد،در سخنی از امام صادق (ع) آمده است : ((خوشی زندگی با حضور سه چیز میسر است که هوای پاک یکی از این سه شماره می رود. امام علی (ع) می فرمایند: (( نهی رسول الله (ص) ان یلقی السم فی بلاد المشرکین)) (رسول خدا (ص) از ریختن سم در سرزمین مشرکین نهی کرده اند)
دفع فاضلاب و زباله
بر اساس ((تثنیه)) بر دفع فاضلاب و زباله تاکید میشود و تلمود آن را به ممنوعیت ریختن زباله در جایی که محیط زیست یا محل چیدن محصول است ،بسط می دهد. در همین ارتباط امام صادق (ع) از رسول خدا (ص) روایت می کند: لا تبیتوا القمامه فی بیوتکم و اخرجوها نهارا فانها مقعد الشیطان : خاکروبه ها را شب در منزل نگه ندارید و روز آن را بیرون ببرید چون خانه شیطان است.در روایت دیگر اسلام به دفن برخی از مواد زاید توصیه کرده است.
در کتاب مکارم الاخلاق نیز اشاره شده است : یدفن الرجل شعره و اظافیره اذ اخذ منها و هی سنه و فی کتاب المحاسن هی سنه واجبیه و روی ان االسنه دفن الشعر و الظفر و الدم: شخص وقتی که اصلاح کرد و ناخن گرفت،موها وناخن های خود را چیده ، دفن میکند و و این روش پسندیده است و در کتاب محاسن گفته که این روشی است که مراعات آن لازم است و در روایات آمده که دفن مو و ناخن از سنت اسلامی است.
محیط زیست در دین اسلام
در ادیان آسمانی بخصوص اسلام به موضوع محیط زیست به گونه عمیق و برجسته توجه شده است؛ تا جایکه حفاظت از محیط زیست به عنوان بخشی از اعمال عبادی و ارزشی است و برای عمل کنندگان به دستورات اسلام در این زمینه پاداش و مزد آن جهانی نیز در نظر گرفته شده است (کیانی، ۱۳۹۱).
در اسلام توجه و عنایت خاص به محیط زیست در تمام حالات زندگی از اهمیت فوق العاده برخوردار است؛ در جنگ و صلح، در تجارت و زندگی عادی، در مریضی و سلامتی و… طرز العمل های خاصی وجود دارد که نشان دهندۀ اهمیت رابطه متقابل و صمیمی انسان با محیط زندگی اش می باشد. دقت و تامل به مبانی ارزشی و اعتقادی محیط زیست در اسلام نشان می دهد که پیروان و باورمندان به این مکتب ارزشی در برابر حفاظت و صیانت از محیط زیست و تلاش برای پاک نگهداشتن و بهبود آن مسؤل و مکلف هستند و رعایت مسایل محیط زیستی نه تنها یک موضوع انسانی صرف بحساب می-رود بلکه یک تکلیف شرعی و دینی نیز هست که تخطی از آن نا فرمانی آشکار در برابر دستورات خالق هستی و گناه محسوب می شود (کیانی، ۱۳۹۱).
قرآن کریم سند نهایی وحی مشتمل بر گزاره هایی توصیفی از طبیعت و دستوری نسبت به رابطه انسان با طبیعت است که از مجموع آنها می توان به قواعد اخلاقی و حقوقی مورد نظر قرآن در زمینه محیط زیست طبیعی و انسانی دست یافت. واژه های خلقت، رحمت، آیه، خلافت، مالکیت از جمله کلماتی هستند که موضع قرآن کریم در این زمینه را به دست می دهند. خداوند روییدن گیاهان را در زمین آیه ای از خود دانسته است و زندگی زنبور عسل و بهره گیری از شهد گل ها برای تولید عسل مشتمل بر آیه و نشانه برای اهل تفکر تلقی شده است.
در جهان-شناسی قرآن کریم، طبیعت و محیط زیست از مصادیق آیات الهی است. در قرآن کریم، خداوند انسان را خلیفه خویش در زمین معرفی نموده است. جانشینی و خلافت ایجاب می نماید که انسان امانت زمین را به نیکویی حفظ نموده و آن را از هرگونه تخریب و فساد مصون نگاه دارد و با دانش و علم نسبت به عمران و استفاده بهینه از زمین بکوشد و فضای زیستی موجودات دیگر را تضمین نماید و امکان بهره وری همگانی و همیشگی را برای همه موجودات در زمین فراهم آورد. ذکر خداوند متعال و یادآوری خلافت و جانشینی او در زمین و درک محیط بودن آن ذات مقدس بر همه چیز رمز بهره وری از طبیعت با حفظ تعادل زیستی آن است.
توجه به محیط زیست و احترام به طبیعت و اجزای آن در کلام و سیرۀ عملی معصومین و پیشوایان دین ما از جایگاه خاصی برخوردار است.
علاوه بر این ها قواعد فقهی متعددی همچون قاعده « لا ضرر » ، « ضمان» ، « اتلاف»، « ، تسبیب و » « عدالت» را نیز می توان به عنوان بستری برای حقوق محیط زیست در فرهنگ اسلامی معرفی نمود. مضافاً بر اینکه بسیاری از اصول که به ظاهر به عنوان یک ارزش اخلاقی تلقی می شوند و می توانند در قلمرویی از حیات مصداق خاص خویش را داشته باشند، مثل قناعت، خودکفایی، احتراز از اسراف و تبذیر و … نیز پشتوانه های محکمی در حمایت از حقوق محیط زیست هستند.
قاعدۀ ، در دین اسلام قلمرو بسیار وسیعی دارد، و تمامی زوایای زندگی بشر را در بر می گیرد. از جمله موارد ضرر، تخریب محیط زیست و آسیب رساندن به زندگی فردی و اجتماعی انسان است. با توجه به این که محیط زیست جزء انفال و از اموال عمومی است، و همه مردم در منافع آن شریک هستند، استفادۀ بهینه از آن ضروری است تا حقوق مردم تضییع نشود، و عده ای خاص، این منابع را وسیله سودجویی رویه و استفاده های ستمگرانه خود قرار ندهند.
در احادیث متعددی، از قطع درختان و از بین بردن مزارع و گیاهان و آتش زدن آن ها نهی و نکوهش شده و پرهیز از بریدن و نابود کردن درختان به عنوان عامل
افزایش عمر به حساب آمده است. نیز کسانی که درختان مفید و میوه دار را نابود کنند، به عذاب الهی تهدید شده اند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به مجاهدان اسلام سفارش و تأکید می کرد که از قطع کردن درختان، و سوزاندن مزارع شدیداً اجتناب نمایند. فقهای شیعه قطع درختان و تخریب مزارع را حتی در سرزمین دشمن که در حال جنگ با مسلمانان باشند، جایز نشمرده اند و آن را مکروه و ناپسند دانسته اند. بدون تردید تشویق به درخت کاری و هشدار و نهی از نابودی درختان، فوق العاده به حفظ و بقای محیط زیست کمک می کند، و حمایت و اهتمام اسلام را به حمایت از محیط رساند. زیست می رساند.
نقش اسلام در حمایت از منابع طبیعی و محیط زیست
خداوند نظر ویژه ای به انسان دارد. آسمان و زمین و دریا و کوه ها را در تسخیر بشر قرار داده تا از آنها به شیوه صحیح و مناسب بهره ببرد؛ چنان که آیات ذیل بر آن دلالت دارد:
«خداوند همان کسی است که دریا را مسخر شما کرد تا کشتی ها به فرمانش در آن حرکت کنند و بتوانید از فضل او بهره گیرید، و باشد که سپاس دارید. او آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است به سود شما رام کرد؛ در این نشانه های است برای کسانی که اندیشه می کنند.» (سوره جاثیه (۴۵) آیه ۱۲و۱۳.)
«متون مختلف تعالیم اسلامی به انحای گوناگون به طبیعت و عناصر آن و همچنین به فواید و اثرهای آن اشاره نموده اند و در کنار این اشارات به لزوم حفاظت از آن نیز پرداخته اند … آیاتی از قرآن کریم انسان را مورد سؤال قرار داده و یا او را به دستورهایی امر کرده اند که یکی از مصادیق بارز این سؤالات و اوامر می تواند محیط زیست باشد.(۱۴) این در عین حالی است که قرآن کریم به بسیاری از اصول و قوانینی که ضامن بقا و تداوم حیات عالم هستی و حرکت آن به سوی کمال است، اشاره می فرماید که مراعات این قوانین خود مرحله ای از حفاظت از محیط زیست است.
برای نمونه می توان به موزون بودن عالم هستی و خلق عالم بر اساس توازن اشاره کرد .(سوره حجر، آیه ۱۹) به این معنا که انسان نباید عملی مرتکب شود که سبب بر هم خوردن این توازن و تعادل گردد … موضوع بعدی اشاره شده در قرآن که تجاوز به آن سبب بر هم خوردن این تعادل محیط می گردد، اندازه و قدر است.(سوره رعد، آیه ۱۳) به بیان دیگر، در تماس با طبیعت و بهره گیری از منابع آن باید به گونه ای رفتار شود که اولاً؛ قدر و اندازه ملاک عمل قرار گیرد و ثانیا تغییرات اندازه ها به حدّی نباشد که سبب تخریب محیط زیست و از بین رفتن گونه هایی گردد.در اینجا به برخی از قواعد و اصول که می توانند منبعی برای حفاظت از محیط زیست تلقّی شوند، اشاره می کنیم.
۱ـ قاعده «لاضرر»
۲ـ انفال
۳ـ اهتمام به عمران و آبادانی
۴ـ نهی از قطع درختان و از بین بردن مزارع و گیاهان
۵ـ حمایت از حیوانات
۶ـ اهتمام به نظافت و نهی از آلودگی
۱ـ قاعده «لاضرر»
قاعده «لاضرر» در دین اسلام قلمرو بسیار وسیعی دارد، و تمامی زوایای زندگی بشر را در بر می گیرد. از جمله موارد ضرر، تخریب محیط زیست و آسیب رساندن به زندگی فردی و اجتماعی انسان است.
درباره «قاعده لاضرر» دانشمندان و صاحب نظران نامداری چون: مرحوم شیخ انصاری، آخوند خراسانی، آقا ضیاء عراقی و دیگران به تفصیل بحث کرده و رساله های مستقلّی در تبیین و توضیح این قاعده تدوین نموده اند.
قاعده لاضرر در قالب حدیث در حدّ تواتر به اثبات رسیده (فوائد الاصول، ۱۶۲) و اهل سنّت نیز به این قاعده اهتمام ورزیده و از طریق آنها نیز وارد شده است (روزنامه فیضیه،ج ۱۳)
از باب نمونه به احادیثی اشاره می شود که نشان دهنده این است که شعاع قاعده لاضرر سراسر زندگی انسان را در بر می گیرد. نحوه استدلال در احادیث زیر نشان می دهد که اسلام ضرر و زیان و آسیب رساندن به دیگران را نمی پذیرد، و بدون تردید یکی از موارد ضرر و زیان، تخریب محیط زیست انسان و دیگر موجودات زنده است.
از امام صادق ـ علیه السلام ـ روایت شده که پیامبر خدا در مورد شفعه در میان شرکای زمین و مسکن داوری نمود و فرمود: «ضرر و آسیب رساندن به دیگری [در اسلام [وجود ندارد.»(کافی، ۱۳۸۸: ۲۸۰)
حدیث شریف لاضرر عمومیت دارد؛ چنان که نحوه استدلال به آن در موارد اختلاف نشان دهنده این مطلب است. جای تردید نیست که تخریب محیط زیست، و آلوده کردن محیط زندگی، و بی توجهی به آثار و زیانهای ناشی از نابودی بی رویه این تخریب و آلودگی از مصداق ضرر و زیان به آدمیان است.
۲ـ انفال
در اسلام انفال (اراضی موات و بدون مالک، سرزمینهای مخروبه و خالی از سکنه، سواحل دریاها، کوهها، بیابانها، معادن، جنگلها و مراتع، فضا و هوا و آبهای زیرزمینی و …) از آن خدا و رسول او است.(سوره انفال، آیه ۸)، و به امام اختصاص دارد(طوسی، ۲۸۴) و تحت تصرف و اختیار اوست، و هر گونه تصرفی که بخواهد می تواند اعمال نماید.(علامه هلی، ۴۰۴) انفال به فرد و یا افراد مشخصی تعلق ندارد، و در زمان غیبت تحت اداره حاکم اسلامی است و از اموال عمومی به حساب می آید و برای شیعیان حلال و مباح است.(نجفی، ۴۰۲) آنان می توانند با احیاء سرزمینهای موات، و استفاده صحیح از معادن، سواحل دریاها، مراتع و جنگلها بهره های شایسته ببرند(هندی، ۳۰۰)؛ ولی هر گونه زیاده روی در این منابع عمومی که باعث هرج و مرج و تضییع حقوق مردم و نابودی طبیعت شود، مورد نکوهش و منع است.
در احادیث متعددی، از قطع درختان و از بین بردن مزارع و گیاهان و آتش زدن آنها نهی و نکوهش شده و پرهیز از بریدن و نابود کردن درختان به عنوان عامل افزایش عمر به حساب آمده است. نیز کسانی که درختان مفید و میوه دار را نابود کنند، به عذاب الهی تهدید شده اند.
با توجه به اینکه انفال از اموال عمومی است، و همه مردم در منافع آن شریک هستند، استفاده بهینه از اموال عمومی اقتضا دارد که زیر نظر حکومت اسلامی مورد بهره برداری قرار گیرند تا حقوق مردم تضییع نشود، و عده ای خاص، این منابع را وسیله سودجوییهای بی رویه و استفاده های ستمگرانه خود قرار ندهند و غارتگران اموال عمومی، اراضی، سواحل دریاها، کوهها، بیابانها و معادن و جنگلها را غارت نکنند، بدین منظور، لازم است که سازمانهای ویژه ای برای حمایت و حفاظت از انفال به وجود آید.
۳- اهتمام به عمران و آبادانی
اسلام اهمیت ویژه ای به عمران و آبادانی منابع داده است و سفارشهایی که از پیشوایان معصوم ـ علیهم السلام ـ در خصوص آبادی زمین، زراعت و حفاظت و حمایت از آنها وارد شده بی شمار است که به عنوان نمونه به برخی اشاره می شود:
ـ حضرت امام علی ـ علیه السلام ـ در فرمان معروف خود به مالک اشتر، فرماندار بصره نوشته است:
«وَلْیَکُنْ نَظَرُکَ فی عِمارَهِ الاَْرْضِ أَبْلَغَ مِنْ نَظَرِکَ فِی اسْتِجلابِ الْخَراجِ، لاَِنَّ ذلِکَ لایُدْرَکُ اِلاّ بِالْعِمارَهِ، وَ مَنْ طَلَبَ الْخَراجَ بِغَیْرِ عِمارَهٍ أَخْرَبَ الْبِلادَ وَ اَهْلَکَ الْعِبادَ.»(نهج البلاغه؛ نامه ۵۳)
«باید توجه تو در آبادی زمین بیشتر از توجه تو به گرفتن مالیات و خراج از مردم باشد؛ زیرا خراج بدون توجه به آبادانی به دست نمی آید و کسی که بدون آباد نمودن به گرفتن مالیات و خراج بپردازد، به ویرانی شهرها و از بین بردن بندگان خدا دست زده است.»
در حدیث دیگری از رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ نهال کاری و حفر قنات از صدقات جاریه شمرده شده است:
«پنج گروه دارای صدقه جاریه اند که ثواب آن پیوسته در نامه عملشان ثبت می شود: کسی که نهالی بکارد؛ کسی که چاه آبی حفر کند؛ کسی که مسجدی برای خداوند بسازد؛ کسی که قرآنی بنویسد، و کسی که فرزند صالحی به یادگار بگذارد.»(مجلسی؛ ۱۴۰۴)
بدین سان می بینیم که پرورش درخت و درختکاری و جنگل داری از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردار است.
۴ـ نهی از قطع درختان و از بین بردن مزارع و گیاهان
در احادیث متعددی، از قطع درختان و از بین بردن مزارع و گیاهان و آتش زدن آنها نهی و نکوهش شده و پرهیز از بریدن و نابود کردن درختان به عنوان عامل افزایش عمر به حساب آمده است.(بحارالانور، ج ۷۶) نیز کسانی که درختان مفید و میوه دار را نابود کنند، به عذاب الهی تهدید شده اند.(وسائل الشیعه، ج ۹)
رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ به مجاهدان اسلام سفارش و تأکید می کرد که از قطع کردن درختان، و سوزاندن مزارع شدیدا اجتناب نمایند. فقهای شیعه قطع درختان و تخریب مزارع را حتی در سرزمین دشمن که در حال جنگ با مسلمانان باشند، جایز نشمرده اند و آن را مکروه و ناپسند قرار داده اند. بدون تردید تشویق به درختکاری و هشدار و نهی از نابودی درختان، فوق العاده به حفظ و بقای محیط زیست کمک می کند، و حمایت و اهتمام اسلام را به حمایت از محیط زیست می رساند.
۵ـ حمایت از حیوانات
در اسلام حمله و هجوم به لانه جوجه های پرنده ها نهی شده و از بین بردن خواب و آسایش و استراحت آنها مورد نکوهش قرار گرفته است.
رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ فرموده است:
«لاتَأْتُوا الْفِراخَ فی اَعْشاشِها وَ لاَالطَّیْرَ فی مَنامِهِ حَتّی یَصْبَحَ»
«به لانه جوجه ها حمله نکنید و در هنگام استراحت آنها، خواب و آسایش آنها را از بین نبرید تا آن که صبح طلوع کند.»
۶ـ اهتمام به نظافت و نهی از آلودگی
اهتمام به نظافت و رعایت بهداشت یکی از مصادیق برجسته «حفظ محیط زیست» است. در اسلام رعایت بهداشت و نظافت و پرهیز از آلودگی از جایگاه برجسته ای برخوردار است. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ همواره امتش را با بیانهای مختلف به پاکیزگی ترغیب می نمود و می فرمود:
«خداوند طیب و پاک است و پاکیزگی را دوست دارد؛ و هر قدر که می توانید نظافت نمایید، خداوند متعال اسلام را بر نظافت و پاکی بنا نهاده است، و به جز پاکان هرگز کسی داخل بهشت نمی شود.
اهمیت پرداختن به موضوع محیط زیست
در مکتب توحیدی اسلام، اخلاق محیط زیستی، اخلاقی خدا محورمی باشد؛ زیرا برگرفته ازجهان بینی توحیدی است که در آن، خدا محور جهان، خالق و نگهدارنده آن می باشد.
بنابراین، مراقبت از محیط زیست، مراقبت از چیزهایی است که متعلق به خداوند است .با نگاهی به آیات و روایات و سیره ی اهل بیت (ع) روشن می گردد که هیچ مکتبی مانند اسلام به طبیعت و محیط زیست اهمیت نداده است. از سوی دیگر، قرآن کریم در بسیاری از آیات، انسان ها را به مطالعه طبیعت و عناصر آن فراخوانده و بیان داشته است که همه چیز در جهان آفرینش بر پایه ی نظم و عدالت استوارمی باشد . بسیاری از سوره های قرآن کریم به نام یکی از عناصر طبیعت خوانده می شود.
محیط زیست و مسئولیت اجتماعی
محیط زیست موهبتی از سوی خداوند متعال می باشد که در اختیار ما قرار گرفته است تا از آن استفاده کنیم . در واقع تمامی محیط اطرافمان که در آن زندگی می کنیم محیط زیست ما ، محسوب می شود. این محیط شامل؛ خانه، محله، شهر، جنگل ها، مراتع، دشت ها، پارک ها و .. متعلق به همه بوده و وظیفه ی انسانی، اجتماعی و مذهبی هر انسانی است تا در حفاظت آن بکوشد و سلامتی آن را تامین کند. مسلما محیط زیست ناسالم می تواند خطرات جبران ناپذیری بر سلامتی روحی و جسمی انسان داشته باشد.
امروزه بحث حفاظت از محیط زیست یکی از مباحث مهم جهانی محسوب می شود ، به گونه ای که در برخی موارد عدم نگهداری درست و یا رعایت نکردن استانداردهای حفاظت از محیط زیست در یک کشور، می تواند سلامت کل جهان را مورد تهدید قرار دهد.
تخریب بی رویه جنگل ها، شکار حیوانات، آلودگی محیط زیست از طریق زباله های خانگی، کشاورزی و صنعتی، آلودگی هوا از طریق تولید و استفاده بیش از حد وسایل آلوده کننده، مصرف بی رویه سوختهای فسیلی و انتشار گازهای گلخانه ای و گرمایش جهانی و … همه از مواردی هستند که محیط زیست را تهدید می کنند. دین اسلام نسبت به محیط زیست انسانها بی توجه نبوده و برای آن احکام جامع و مانعی پیش بینی کرده است وآن را متعلق به همه انسانها می داند که باید به طور صحیح و با توجه به میزان سهمشان از آن استفاده کنند و باقی منابع را برای آینده گان محافظت نمایند و از نابود کردن آن بپرهیزند.
هدف اصلی از حفاظت محیط زیست در منابع اسلامی و حقوقی، پرهیز از آسیب رساندن به عناصر طبیعی و جلوگیری از تخریب آنهاست. محیط زیست موهبتی است الهی، که استفاده مفید و صیانت از آن می تواند اثرات رو به رشدی در زندگی انسان و ارتقاء کرامت انسانی داشته باشد. احکام اسلامی و اسناد حقوقی به قواعد مرتبط با حفظ محیط زیست که هدف آنها حفظ منافع مشترک بشریت است توجه ویژه ای داشته و ابراز می دارند که حق بر محیط زیست، تکلیف و مسئولیت در برابر محیط زیست را به همراه دارد.
مسئولیت مبلغین در دنیای امروز در حوزه محیط زیست
مبلغان مذهبی به علت جایگاهی که از رهگذر پیوند با مذهب به دست آمده است و همچنین به دلیل برخورداری از مهارت های ارتباطی، تسلط بر متون دینی و بهره مندی از مخاطبان عام در مجموع از این قابلیت برخوردارند که مردم را به سمت سبک های زندگی سالم هدایت کنند. مبلغان دینی می توانند با سخن گفتن درباره فضائل سبک زندگی سالم به ویژه مواردی که در مضامین قرآنی و احادیث معتبر و مستند ریشه داشته باشد، تقویت کننده عادات سالم و کاهش دهنده هزینه مراقبت های بهداشتی و حفاظت از محیط زیست به عنوان حقوق عامه باشند.
ارائه علوم دینی و آموزه های قرآنی متناسب با دنیای امروز و همگام با پیشرفت سایر علوم، امری لازم است که می تواند مبین این موضوع باشد که قرآن کتابی برای دیروز ما انسان ها نبوده و برای امروز و فردای ما نیز دستورات سازنده و حکمت های عالمانه دارد که عمل به آنها سبب آسایش دنیوی و اخروی و متعاقبا باعث بهبود وضعیت محیط زیست و حفاظت از آن می شود.
آموزه های دینی از طریق سازوکارهای زیر می تواند سلامت جوامع را بهبود بخشد:
- کاهش رفتارهای پرخطر برای سلامت و پیگیری سبک زندگی سالم.
- تعلق به جماعت های مذهبی و عضویت در شبکه های اجتماعی دینی و دریافت حمایت اجتماعی از آنها.
- تاثیر مناسک و عبادات مذهبی در سیر زیستی انسان.
- نظارت اجتماعی نهادها و گروه های مذهبی بر افراد عضو آنها از طریق آموزه ها، ایجاد محدودیت ها و فشارهای اجتماعی.
در ممالک اسلامی مراجع فکری، از جمله امامان جماعت، در شکل گیری آراء و عقاید ، عمومی نقش تعیین کننده ای دارند. نهادهای دینی وظیفه دارند با فراهم آوردن محیط های پشتیبان سلامت و جلوگیری از رفتارهایی که سلامت را به خطرمی اندازند، مردم را به محافظت از جسم خویش و محیطی که در آن پرورش می یابند، تشویق کنند. جهت گیری اولیه مکاتب الهی و به ویژه شریعت اسلام، تربیت انسان و تقویت بنیان های اعتقادی اوست؛ چنان که پیامبر اکرم(ص) بخش قابل توجهی از دوران رسالت خود را به این مهم پرداختند.
انسان معتقد و تربیت شده در دامان مکاتب الهی، در جایگاه اساسی ترین عنصر جهان هستی، رفتار خود را با عناصر دیگر این جهان به گونه ای سامان می دهد که هیچ گونه نگرانی درباره تضییع حقوق هم نوعان، تخریب محیط زیست و ناپایداری توسعه به همراه نخواهد داشت. چارچوب کلی شریعت درباره چگونگی رابطه انسان با خداوند، طبیعت و جامعه انسانی شکل گرفته است.
در این چارچوب، انسان در مرکز مثلثی تصویر می شود که در رأس بالای آن خداوند قرار دارد و در دو رأس دیگر جامعه انسانی و طبیعت هستند. در این مثلث، رابطه خداوند با جامعه انسانی و طبیعت، رابطه خالقیت، قیومیت و تدبیر است.
قرآن کریم در بیان پاره ای از مسائل اقتصادی، با نگاهی جامع و فراگیر، انسان را از هر گونه فساد در زمین باز می دارد و می فرماید: “در زمین، پس از اصلاح آن فساد مکنید (آیه سوره اعراف).” بدیهی است که نابودی منابع و آلوده کردن محیط زندگی، از مصداق های فساد در زمین هستند.
در روایت های اسلامی، زمین، منبع خیر و برکت و همچون مادری مهربان دانسته شده که نگهداری سالم آن بر همگان لازم است. رسول اکرم(ص) نیز می فرمایند: “از زمین محافظت کنید، چرا که زمین اصل و منشأ شماست.” در جای دیگر نیز فرموده اند: جز به هنگام ضرورت، درخت را قطع مکنید و آبیاری درخت همانند سیراب کردن مؤمن تشنه است . (علامه مجلسی )
آموزه های اسلامی و شاخصه های سبز
دیدگاه مکتب اسلامی و آموزه های آن درباره ی اخلاق، محیط زیست و طبیعت نشان از توجه به شاخصه های محیط زیستی دارد، به منظور مقایسه آموزه های این مکتب و مفاهیم رویکرد سبز به محیط زیست، ابتدا باید مشخص کنیم که منظور از پایداری چیست و چه نکاتی را در بر می گیرد. متفکرین و محققین علوم محیط زیستی با همکاری سیاستمداران و اقتصاددانان راهی را پیش پای جامعه جهانی قرار داده اند که امروزه از آن با نام توسعه پایدار یاد می شود و مهمترین شاخصه های آن در این زمینه، شامل مفاهیم زیر است:
- درک ارزش واهمیت محیط زیست و جلوگیری از تخریب آن به هر نحو ممکن.
- حفظ منابع برای آیندگان، استفاده صحیح، جایگزینی جهت پایداری منابع در دسترس و جلوگیری از اسراف بسیار تاکید می شود. برای مثال ساخت و ساز هر ساختمان باید به گونه ای طراحی شود که استفاده از منابع جدید را به حداقل برساند و در پایان عمر مفید خود، منبعی برای ایجاد ساختمان های دیگر باشد و منابع استفاده شده مجددا به چرخه استفاده و تولید بازگردد. در مرحله ی بعد توجه به انرژی های طبیعی مانند نور خورشید، آب و باد جهت کاهش استفاده از سوخت های فسیلی و پایداری منابع برای آیندگان مدنظر است.
- برابری بین نسلی و درون نسلی با این مضمون که همگان از امکانات یکسان بهره مند شوند، نسل آینده پرداخت کننده هزینه زندگی نسل فعلی نباشد و توسعه یک فرد، جامعه یا یک نسل باعث محدود شدن امکانات افراد جامعه یا نسل های دیگر نشود. در حقیقت افراد به گونه ای از منابع موجود استفاده کنند که نسل های آتی با مشکل مواجه نشوند و تضمین بقای منابع برای استفاده آیندگان وجود داشته باشد.
- فضاهای مطبوع در محیط طبیعی و مصنوعی از منظر در نظر گرفتن عناصر زیبایی ساز در محیط، به خصوص معماری و محیط کالبدی، مورد تاکید است. زیبایی که اصالت داشته باشد افراد را به ماندن در فضا ترغیب می کند و با پدید آوردن حس آشنایی به مکان در افراد زمینه ی ماندگاری فضا را فراهم می آورد. در این حالت، تمایل به حفظ محیط در افراد تقویت شده و ضمانتی بر پایداری محیط بوجود می آید.
جلوگیری از آلودگی محیط زیست با توجه به دستورات دینی
قرآن کریم انسان را در پیشگاه خداوند متعال در برابر موهبت هایی که در این دنیا به او داده شده است مسوول و پاسخ گو می داند. یکی از این موهبت های الهی، محیط زیست و طبیعت پیرامون اوست که با حفاظت از آن در کنار بهره مندی صحیح از منابع، سلامت جامعه نیز حفظ می شود. پاسخ گویی انسان در برابر دادگاه عدل الهی، به خوبی در این آیه قابل مشاهده است: “سپس در همان روز (قیامت) از نعمت ها سوال خواهید شد ” امام علی (ع) نیز در نهج ابلاغه می فرمایند: از خدا بترسید درباره بندگان و شهرهای او؛ چرا که در روز قیامت از همه چیز، حتی درباره اماکن و حیوانات سوال خواهید شد.”خداوند در عین این که می فرماید “جهان را مسخر انسان قرار دادیم ولی آن را امانتی در دست انسان معرفی سوره احزاب).” اگر انسان طبیعت را امانتی از سوی خداوند بداند هرگز به مثابه ملک خود با آن رفتار نمی کند و در بهره برداری از آن زیاده روی نکرده و آن را آلوده نمی سازد.
انسان با گذشت زمان آموخت برای استفاده بهتر و بیشتر از مواهب طبیعی و نیز حفاظت از خود در برابر محیط، بر دامنه اطلاعات خود بیافزاید. به این ترتیب آموخت که حیوانات را اهلی کند، از گیاهان بهتر استفاده کند و پناهگاه های محکم تری برای خود بسازد. اما به مرور زمان با دخالت انسان و نفوذ در طبیعت، اقلیم مناطق را دگرگون ساخت، رودها و حتی دریاچه های مصنوعی به وجود آورد و با دخالت هایش تعادل طبیعت را بر هم زد و باعث بی نظمی و نابسامانی در آن شد.
آلودگی عبارتست از وارد نمودن مواد یا انرژی توسط انسان در محیط زیست اعم از هوا ،آب و یا زمین به طوری که باعث تغییر نامطلوب در خواص فیزیکی شیمیایی و بیولوژیکی ،محیط زیست شده و منابع حیاتی ، سلامت و فعالیت انسان و سایر موجودات زنده با خطر مواجه گردد.
در محیط زیست چندین نوع آلودگی وجود دارد که عبارتند از :آلودگی آب ، آلودگی هوا، آلودگی خاک و آلودگی صوتی .با صنعتی شدن و روند رو به رشد جوامع شهری، میزان این آلودگی ها به طور قابل توجهی افزایش یافته است، چنانچه اگر تدابیر خاصی جهت جوامع بشری در آینده با ، کنترل و جلوگیری از مواد آلاینده و یا حذف آنها اتخاذ نگردد مشکلات جدی روبه رو می گردند. در ادامه به بررسی برخی موارد در این خصوص پرداخته می شود.
آلودگی آب
در خصوص اهمیت آب در آیات قرآن کریم آمده است: “و همه چیز را از آب آفریدیم، آیا ایمان نمی آورند؟ سوره انبیاء و در جایی دیگر آمده است: “او کسی است که از آسمان آب را فرستاد و همه نباتات را ما به وسیله آب رویاندیم ,بسیاری از آیات دیگر که از اهمیت آب و اثر آن در پیدایش و ادامه حیات در زمین سخن به میان آورده است. آب به همان نسبتی که در تندرستی آدمی و ادامه حیات وی موثر است، هنگامی که آلوده باشد، سلامت و زندگی را به وضع تاسف بار و مرگ آوری دگرگون می کند، چنانکه اگر آب به میکروب وبا آلوده گردد ممکن است در مدت کوتاهی، جان صدها هزار نفر یا بیشتر را به مخاطره افکند؛ از این رو، در این زمان، مردم به ویژه دانشمندان برای پاکیزه بودن و تصفیه آب اهمیت به سزایی قائلند. اسلام بیش از چهارده قرن پیش در میان مردمی که هیچ گونه آگاهی از نظافت و بهداشت نداشتند، برای بهداشت و آلوده نکردن آب و محیط زندگی مقرراتی را وضع و آلوده نمودن آب را ممنوع کرده است.
پیامبر اکرم(ص) از آب دهان انداختن در چاهی که آب آشامیدنی مردم از آن تامین می شود، منع فرموده اند و همینطور از مدفوع نمودن در کنار نهر آب یا زیر درختی که میوه دارد نهی نمودند چرا که موجب رنجش مردم می شود. حتی فرموده اند: از آلوده کردن آب دشمنان نیز بپرهیزید. از امام صادق (ع) نیز نقل است که فرموده اند: آقای نوشیدنی های اهل بهشت، آب است.
امروزه بر اثر آلوده کردن منابع آب زیرزمینی و آب سطحی؛ چشمه ها، قنوات، رودخانه ها و آب دریاها به زباله ها و پلاستیک ها، آسیب های جدی به منابع آبی وارد آمده است. انتقال هزارن سال است که یکی از بزرگترین معضلات ،بیماری های گوناگون از طریق آب آلوده جوامع بشری بوده و هر ساله تعداد زیادی از مردم به خاطر همین مسئله جان خود را از دست می دهند و سالانه میلیون ها تن ماهی و موجودات آبزی بر اثر آلودگی های ایجاد شده از بین می روند و چرخه حیات و محیط زیست انسان ها دچار اختلال می شود.
با توجه به مطلب فوق الذکر می توان نتیجه گرفت که جلوگیری از آلودگی آب ها و نیز تصفیه آب های آلوده به عنوان ضروری ترین مسئله حیاتی مطرح است. از جمله اقداماتی که ضمن بهره برداری صحیح از منابع آبی، می تواند سبب کاهش آلودگی منابع آب کشور شود: نحوه دفع صحیح زباله ها و عدم تخلیه فاضلاب های شهری، کشاورزی (باقیمانده سموم، کودهای شیمیایی، آفت کش ها و…) و صنعتی و جلوگیری از انتقال آلودگی ها به اینگونه منابع می باشد.
آلودگی هوا
از جمله آیاتی که برای نهی از آلوده نمودن هوا می توان استدلال کرد، آیات ذیل است: با دستان خود خویشتن را به هلاکت نیفکنید. در وجه استناد به تکریم آیه فوق بر کسی پوشیده نیست که آلوده کردن هوای محیط زیست، فساد در زمین محسوب می گردد و آلوده کردن هوای محل زندگی چون ماده حیاتی است، اقدام به هلاکت نفس تلقی می شود. از منظر روایات نیز می توان به روایت نبوی زیر اشاره نمود.
امام صادق (ع) فرمودند: رسول خدا از ریختن سم در سرزمین مشرکین نهی فرموده اند وقتی ریختن سم که اعم از سموم خاک و هواست در سرزمین مشرکین نهی شده است، به طریق اولی در سرزمین مسلمین حبس منعی است که عدم عمل به آن حرام خواهد بود که البته احکام وضعی نیز به آن استوار خواهد بود. مثل ابطال معاملاتی که نتیجه ی آن آلوده کردن هوای زندگی انسان ها می باشد.
آلودگی هوا ترکیبی از ذرات جامد و گازها در هوا است از جمله؛ دود حاصل از سوخت ناقص انتشار گازهای گلخانه ای، مواد شیمیایی کارخانه ها، گرد و غبار و…، برخی ،در موتور خودروها از آلاینده های هوا سمی هستند و استنشاق آنها می تواند مشکلات بهداشتی افراد را افزایش دهد و افراد مبتلا به بیماری های قلبی یا ریوی، بزرگسالان و کودکان بالغ بیشتر از آلودگی هوا رنج می برند. آلودگی هوا فقط در خار از محیط زندگی نیست. هوای داخل ساختمان محل زندگی و محل کار نیز می تواند آلوده باشد و سلامت انسان را تحت تاثیر قرار دهد، مانند رنگ و لوازم نقاشی و مواد شیمیایی نظیر حشره کش ها و… ،مواد پاک کننده خانگی از عوامل اصلی آلودگی هوا می توان به سوزاندن سوخت های فسیلی (زغال سنگ، نفت، بنزین و…)، فعالیت های کشاورزی (حشره کش ها، آفت کش ها، کودها و…)، گازهای خروجی کارخانه صنایع و فعالیت های معدنی اشاره نمود. ، ها برخی از راهکارهای مبارزه با آلودگی هوا عبارتند از:
- استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی (اتوبوس و مترو) به جای ماشین شخصی.
- صرفه جویی در مصرف انرژی و سوخت های فسیلی (نفت، بنزین و…).
- کاهش استفاده از سموم و مواد شیمیایی و عدم آتش زدن کاه و کلش و زباله ها به ویژه در مراکز دفن زباله و محیط های روستایی و حاشیه شهرها.
- استفاده از دستگاه ها با انرژی کارآمد بهتر :مانند چراغهای کم مصرف که نسبت به لامپ های قدیمی بسیار بهینه تر هستند و برق کمتری مصرف می کنند، عمرشان طولانی تر است و به کاهش مصرف انرژی کمک می کنند.
- درک مفهوم کاهش، استفاده مجدد و بازیافت: اصولاً نگاه قرآن کریم به مسئله اقتصادی نگاهی در راستای بهره وری مناسب و درست از امکانات و وسایلی است که خداوند در اختیار بشر به طور مستقیم و یا با تولید و کار قرار داده است از این رو از مردم می خواهد که هر چیزی را درست و به شکل مناسب آن مورد استفاده قرار داده و از اسراف و تبذیر و عدم بهره مندی از آن خودداری ورزند.
همچنین در سوره اعراف در رابطه با اسراف عنوان شده است: “اى فرزندان آدم جامه خود را در هر نمازى برگیرید و بخورید و بیاشامید [ولى] زیاده ، روى نکنید که او اسرافکاران را دوست نمیدارد.”
لذا در راستای خطوط هدایتی قرآن کریم چیزهایی که برای افراد دیگر استفاده ندارند ، را دور نیندازند. زباله ها ضمن ایجاد انواع آلودگی ها در محیط زیست، نهایتا به چرخه زندگی انسانها باز می گردند و سبب بروز مشکلات و بیماریهای متعددی می شوند .می توان اینگونه مواد و یا وسایل را مجددا برای استفاده های دیگر مورد بهره برداری قرار داد یا با بازگشت آنها به فرایند چرخه تولید، مورد بازیافت قرار داده و محصول جدید مورد نیاز دیگری توسط صنایع تولید کننده و بازیافت کننده تولید نمود. بعنوان مثال می توان از شیشه های قدیمی برای نگهداری حبوبات استفاده نمود و یا با تفکیک کاغذهای باطله و تحویل آنها به غرفه های بازیافت در تولید روزنامه و کارتن های بسته بندی نقش موثری داشت.
آلودگی خاک
از منظر قرآن کریم، خاک ماده اولیه خلقت انسان و همچنین جایگاه نهایی بدن اوست ، عناصری که تقریبا همه نیازهای مادی انسان را در خویش نهفته است ، به او می رساند .
جایگزین آب، عامل پاکی و آمادگی انسان برای انجام فرائض دینی باشد. خاک سجده گاه انسان است و تماس با آن بدان حد اهمیت دارد که در مواردی به جای آب قرار داده شده است؛ ساده ترین راه ایجاد تماس با آن، در باغ ها، بوستان های عمومی شهری، گردشگاه های طبیعی و به طور کلی فضاهای خصوصی و عمومی است. خداوند متعال در قرآن کریم می فرمایند: “او کسی است که زمین را فرش زیر پا و آسمان را سقف برای شما قرار داد و همچنین می فرمایند: “روز قیامت زمین از اخبار خود سخن می گوید به آنچه که خداوند به آن وحی نموده است . همانگونه که مشاهده می گردد، زمین عنصری با شعور تلقی شده است که گنجینه اسرار الهی است. در روایات از امام علی (ع) نیز نقل شده است: انسان ها مورد سوال واقع می شوند، حتی در مورد زمین و چهارپایان.
وجود مواد شیمیایی سمی (آلاینده ها) در خاک موجب آلودگی خاک می گردند .در غلظت های بالا که برای سلامتی انسان و یا اکوسیستم خطرناک است آلودگی خاک گفته می شود .عوامل انسانی مانند ریختن زباله ها در خاک، تخلیه فاضلاب های شهری و روستایی و فاضلاب های صنعتی و سموم و آفت کش ها، بروز حوادث نفتی و شیمیایی و… به صورت زنجیره ای به هم پیوسته بر روی حیوانات و انسان ها تاثیر می گذارد .
از جمله اقداماتی که می تواند سبب کاهش آلودگی منابع خاک کشور شود:
جلوگیری از فرسایش خاک با حفظ پوشش گیاهی مناطق (جنگل ها و مراتع) و ایجاد فضای سبز و درختکاری استفاده از روش های صحیح کشت و کار در مزارع و باغ های کشاورزی و استفاده از کودهای طبیعی به جای کودهای شیمیایی ، جلوگیری از نفوذ نفت، بنزین و روغن ماشین به خاک، دفع صحیح زباله های شهری و روستایی و عدم پراکندگی زباله در محیط و تفکیک زباله ها در مبداء (منزل) ، عدم استفاده از محصولاتی که به مدت طولانی در محیط زیست باقی می مانند و به راحتی تجزیه نمی شوند مانند سفره پلاستیکی یکبار مصرف و همچنین ظروف یک بار مصرف پلاستیکی و در صورت لزوم می توان از ظروف یکبار مصرف گیاهی که سریع تر در محیط زیست تجزیه می شوند، استفاده نمود.
یادمان باشد هر آنچه که ما در زندگی روزانه خود مصرف و بهره برداری می کنیم به نوعی از طبیعت به دست آمده است .بنابراین زیاده خواهی و زیاده روی های انسان مستقیم و غیرمستقیم منجر به فشار بیشتر در جهت بهره برداری از طبیعت می شوند .این مهم در تمام طبقات اجتماعی هم اتفاق می افتد .خانواده های مرفه و با توان اقتصادی بالا، با انجام خرید های زیاد و گاهی غیر ضروری به طور غیر مستقیم منجر به فرسایش خاک می شوند؛ تغییر دکوراسیون منزل و خرید مبلمان جدید به معنی فشار به بهره برداری از چوب درختان است . افراط در خرید البسه به معنی افزایش تقاضا برای پارچه، کشت بیشتر پنبه و فشار زیاد به خاک حاصلخیز است .
در برخی خانواده های کم توان تر، بهره برداری مستقیم از طبیعت به منظور فروش چوب، پوست حیوانات و موارد دیگر، تخریب جبران ناپذیری را به محیط زیست وارد ، گیاهان دارویی می کند .
از این قبیل مثال ها هزاران مورد وجود دارد که هر کس می تواند در زندگی خود جستجو کرده، بیابد و برای آن راهکار جایگزین داشته باشد.
آلودگی صوتی
گاهی آلودگی صوتی باعث هلاکت بعضی از انسان ها معرفی شده است : و ظالمان را صوت شدید فرا گرفت و صبحدم به هلاکت افتادند (سوره هود) . گاهی صدای بلند به صدای حمار شبیه و از آن نهی شده است : هنگام راه رفتن متعادل باش و صدای خود را پایین بیاور که بدترین صدا، صدای الاغ است . رسول اکرم(ص) نیز فرموده اند: ای ابوذر در سه موضع صدای خود را پایین بیاور؛ موقع تشعیع جنازه، موقع جنگ و موقع قرائت قرآن.
بر اساس تحقیقات علمی نیز سروصدا یک محرک عصبی برای سیستم عصبی شناخته شده است که این محرک ها برخی از هورمون ها را آزاد می کنند که این هورمون ها خطر ابتلا به فشار خون را افزایش می دهند که فشار خون بالا رابطه مستقیمی با حملات قلبی و سکته مغزی دارد. وقتی سروصدایی وجود داشته باشد با وجود اینکه این سروصدا مشکل بزرگی است اما مغز توانایی انطباق با آن را دارد و در نتیجه آن را عادی جلوه می دهد که این خود بسیار بد و خطرناک است زیرا متوجه سروصدا نشده و دچار بیماری می شود. بنابراین بهتر است به این نوع آلودگی نیز توجه ویژه ای داشته باشیم.
برخی از راهکارهای کاهش آلودگی صوتی عبارتند از:
رشد فرهنگی در رفتار با خانواده و مردم و مدیریت ترافیک ، منع آمد و شد کامیون و وسایل نقلیه سنگین در مناطق شهری و بافت های روستا نشین، رعایت حال بیماران و سالمندان در ایام ویژه مربوط به اعیاد مذهبی و ایام سوگواری، ایجاد سد دفاعی در برابر نفوذ صدا با افزایش سطح فضای سبز مانند کاشت درختان،استفاده از دیوارهای عایق صوتی و شیشه های دوجداره، انتقال کارگاه های پر سروصدا به شهرک های صنعتی در حومه شهرها و روستاها و…
استفاده صحیح از منابع
نعمت های الهی اعم از خوردنی ها وآشامیدنی ها و…. همه مواهبی هستند که خداوند منان جهت استفاده بشر آفریده است، یکی دیگر از نعمت های الهی، انرژی و مواد سوختی مانند برق، گاز، نفت، بنزین و… است. قرآن کریم بارها به این نکته اشاره کرده است : بخورید از هر آنچه که خداوند روزی شما کرده است. البته ناگفته نماند خداوند بر طبیعت و خلقت خود قانونی دارد که بر طبق آن همه نعمت ها از تقدیر و اندازه و ظرفیتی مخصوص برخوردارند.
امروزه بر همگان ثابت شده است که منابع محیط زیستی و مواهب الهی موجود در زمین محدود است و استفاده بیش از حد برخی موجب محرومیت دیگران می شود. لذا وظیفه ، دینی و انسانی اقتضا می کند در مصرف آنها اعتدال رعایت شود و بهینه مصرف گردد و از اسراف به طور جدی و دقیق پرهیز شود که اسراف در همه امور از گناهان بزرگ به شمار می آید و مانع استجابت دعا و عامل از دست دادن نعمت است. رسول اکرم(ص) می فرمایند : هرکس تبذیر و ،اسراف کند خدا او را از روی زمین محروم می کند و همچنین امیر مومنان (ع) نیز می فرمایند: سبب فقر اسراف است .
یکی از راهکارهای موثر در استفاده صحیح از انرژی های خدادادی هایمان تلاش برای تطبیق زندگی ، با طبیعت است .چهار فصل خداوند بی حکمت آفریده نشده و سراسر نشانه نظم و قانونمندی خالق تواناست.تحمل کمی گرما در تابستان و کمی سرما در زمستان نه تنها بر میزان مصرف انرژی بسیار موثر است، بلکه انسان را به تفکر در خلقت و شکرگذاری خداوند منان وامیدارد.
نتیجه گیری
با توجه به الهی بودن ادیان مختلف و تطابق آن با فطرت انسانی همواره احکام و قوانین ادیان الهی در راستای زندگی سالم انسان ها در محیطی پاک و نیالوده مطرح شده است درنتیجه هماهنگی فعالیت های انسانی طبق اصول دینی ،با نظام حاکم بر طبیعت می تواند به عنوان عاملی اساسی در راه بهتر زیستن بیان شود که به این ترتیب انسان را از تخریب و فساد در طبیعت باز خواهد داشت.بسیاری از متفرکین نیز به این نتیجه رسیده اند که در عصر حاضر تنها آموزه های دینی است که توان مهار شتابزدگی بشر را در عصر علم زدگی و مادی گرایی دارا می باشد.
منابع :
مقاله دیدگاه ادیان مختلف در مورد محیط زیست – از سایت Markazedata.com
مقاله بررسی دیدگاههای ادیان مختلف در حفاظت از محیط زیست – فاطمه معلم بنهنگی ، سرور خرم دل و عاطفه قلیزادگان احسان آباد – ۱۳۹۴
کتابچه آموزه های محیط زیست در اسلام – تهیه شده توسط:معاونت آموزش و مشارکت های مردمی دفتر مشارکت های مردمی و مسوولیت اجتماعی-شهریور ماه سال ۱۳۹۹
نگاه ادیان به طبیعت و محیط زیست –از سایت mafaz.ir
اهمیت محیط زیست از نظر ادیان مختلف – از ماهنامه الکترونیکی تکاب
