توسعهی پایدار، ایجاد تعادل میان توسعه و محیط‌زیست است و از سه اصل مهم محیط‌زیست، اجتماع و اقتصاد تشکیل شده است. هر سه‌‌ی این پارامترها در ارتباط با یکدیگر بوده و عدم تعادل در هر یک، موجب بر هم خوردن تعادل در سایر بخش‌‌ها خواهد شد. صنایع معدنی از مهمترین ابزارهای رشد اقتصادی و رفاه اجتماعی در بسیاری از کشورها است. درعین‌حال، آثار زیست‌محیطی بسیار از قبیل تاثیر بر منابع آب، فرسایش خاک، آلودگی هوا و غیره و همچنین ایجاد تبعات مختلف اجتماعی و اقتصادی سبب شده است تا توسعهی پایدار وارد بخش معدنکاری شود. توجه به توسعهی پایدار در فعالیت‌های معدنکاری می‌تواند مشکلات زیست‌محیطی را کاهش دهد و آثار مثبت اجتماعی و اقتصادی به دنبال داشته باشد.
در معدنکاری مدرن، شاخص‌‌های توسعهی پایدار مورد توجه ویژه قرار گرفته است و استخراج و فرآوری مواد معدنی بهگونهای است که توسعهی پایدار برقرار باشد. همین موضوع باعث شده است تا کشورهای صنعتی رفاه و ثروت بیشتری داشته باشند؛ بنابراین با توجه ویژه به توسعهی پایدار در صنایع معدنی می‌توان از محیط‌زیستی سالم و اقتصادی پویا همراه با رفاه اجتماعی برخوردار شد.
مفهوم توسعهی پایدار اولین بار به‌طور رسمی توسط کمیته جهانی محیط‌زیست و توسعه در سال ۱۹۷۸ در گزارش “آینده مشترک ما ” مطرح شد. این گزارش که بهعنوان گزارش بروندلند شناخته می‌شود، توسعهی پایدار را بهصورت “رفع نیازهای نسل امروز بدون به خطر انداختن توانایی‌‌های نسل‌‌های آینده برای رفع نیازهای خود ” تعریف می‌کند. توسعهی پایدار در کنار رشد اقتصادی و توسعه بشری در یک جامعه، سعی در تحصیل توسعه مستمر از طریق توجه هم‌زمان به سه بخش اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی دارد. کشورهای توسعه یافته در ابتدای مسیر توسعه به‌واسطه‌ی تکیه‌بر منابع طبیعی و معدنی و استخراج آن‌ها توانستند گام‌های ابتدایی توسعه را بردارند. به‌مرورزمان و براثر بی‌‌توجهی به مسائل زیست‌محیطی و تبعات اجتماعی و نگاه صرفاً اقتصادی به موضوع، مشکلاتی ایجاد شد که به‌‌تدریج توجه به این مسائل در کنار جنبه‌های اقتصادی این فعالیت‌ها موجب شد موضوع و مفهوم توسعهی پایدار مطرح شود.
معدنکاری بهعنوان یکی از فعالیت‌‌هایی که منابع معدنی را مورد بهره‌برداری قرار می‌دهد نقشی حیاتی در بسیاری از کشورها دارد بهگونهای که بهره‌برداری از مواد معدنی فلزی و غیرفلزی و صنایع وابسته به آن‌ها بخش عمده درآمد و اشتغال‌زایی این کشورها را تشکیل می‌دهد.
بهره‌برداری از این منابع علاوه بر اقتصاد، در توسعه اجتماعی نیز نقش تعیین‌‌کننده‌‌ای دارد. درعین‌حال معادن و صنایع معدنی آثار زیست‌محیطی بسیار گسترده‌‌ای بر منابع آب، خاک، هوا و موجودات زنده دارند؛ بنابراین بهمنظور حفاظت از محیط‌زیست، کنترل تبعات اجتماعی و ایجاد یک اقتصاد پویا توسعهی پایدار وارد بخش معدنکاری شده است.
توسعهی پایدار و معدنکاری
کنفرانس سازمان ملل در رابطه با توسعه و محیط‌زیست UNCED که در سال ۱۹۹۲ در ریودوژانیرو برگزار شد، دستورالعمل ۲۱ را بهعنوان برنامه توسعهی پایدار در قرن ۲۱ ارائه کرد. بعد از انتشار این بیانیه، برنامه محیط‌زیست سازمان ملل UNEP از تعدادی از کشورهای عضو درخواست کرد که یک دستورالعمل زیست‌محیطی جامع برای معدنکاری و توسعهی پایدار تهیه کنند. نخستین ویرایش از “دستورالعمل زیست‌محیطی برای فعالیت‌های معدنی ” در سال ۱۹۹۴ منتشر شد که در حقیقت دنباله و نسخه تجدیدنظر شده‌‌ی “دستورالعمل برلین، ۱۹۹۱ ” تحت عنوان “معدنکاری و محیط‌زیست ” بود. وان بیلو توسعهی پایدار در معدن را تنها از طریق اکتشاف مداوم، نوآوری در فناوری و احیای محیط‌زیست می‌داند. کراوسون معتقد است که “ذخایر معدنی محدود هستند و دیر یا زود تمام می‌شوند؛ بنابراین فعالیت‌های معدنکاری پایدار محسوب نمی‌شوند “. گزارش توسعهی پایدار معدنکاری و مواد معدنی MMSD در سال ۲۰۰۲ بیان کرد که “هدف از توسعهی پایدار در معدنکاری، حداکثر کردن رفاه نسل کنونی است، به‌طوری‌که منافع و هزینه‌‌های آن عادلانه بدون اینکه پتانسیل آن برای برآورده کردن نیازهای نسل آینده کاهش یابد، توزیع شود “. باسو و کومار مهمترین جزء اجرای مفاهیم توسعهی پایدار را حکومت می‌دانند که در آن فعالیت‌‌هایی مانند آموزش و توسعه استانداردهای اندازه‌‌گیری و همچنین استخراج صحیح معادن، بسیار مهم است.
ارزیابی و تفسیر پایداری
ارزیابی آثار زیست‌محیطی (EIA) ابزاری است که می‌تواند برای ارزیابی همه مسائل مربوط به توسعهی پایدار مورد استفاده قرار گیرد. تحولات اخیر و بهبود در روش‌های EIA، ارزیابی‌‌های کمیتی را برای تعیین آثار عملیات معدنکاری فراهم کرده است. هیلسون ۱۰، یک مرور کلی از سیاست‌گذاری توسعهی پایدار و معدنکاری در کانادا را ارائه داد که در آن دولت کانادا پس از سال‌ها تحقیق و برنامه‌‌ریزی دقیق توسعهی پایدار، درنهایت با ارائه پیش‌نویس اولیه، مفهوم توسعهی پایدار عملیاتی در صنعت معدن را بیان کرد. همچنین هیلسون بیان می‌کند که اگر دولت و صنعت همکاری بیشتری از طریق برگزاری کارگاه‌‌های آموزشی برای جامعه و شیوه‌‌های صحیح مدیریت زیست‌محیطی داشته باشند، پیشرفت‌‌های بیشتری را می‌توان به‌‌دست آورد. واتالیس با ارائه شاخص کیفیت زیست‌محیطی EQI، وضعیت محیط‌زیست را بررسی کرد. این روش در یک حوزه زغال‌سنگ اغلب صنعتی در شمال غرب مقدونیه استفاده شده است. نتایج نشان می‌دهد که این شاخص جدید ممکن است بهعنوان یک ابزار قابل‌اعتماد برای ارزیابی کیفیت محیط‌زیست در مناطق مختلف استفاده شود. جینگ یو و همکاران، یک مفهوم جدید از توسعهی پایدار منابع معدنی DSDMR را ارائه کردند که قابلیت ارزیابی توسعهی پایدار را در معادن دارد. DSDMR به توانایی برآوردن نیازهای نسل حاضر و آینده در تامین منابع معدنی با توزیع منطقی و جایگزینی آن‌ها اشاره دارد.
بیشتر تفاسیر توسعهی پایدار بر اساس ارزیابی‌‌های ذهنی انجام می‌شود. ازاین‌رو، فیلیپس با ارائه یک مدل ریاضی به تعریف اصول توسعهی پایدار پرداخته است. این مدل، شاخص‌‌های توسعهی پایدار را بهصورت کمی بیان می‌کند. در مدل ارائه‌شده بهمنظور تعیین سطح و ماهیت توسعهی پایدار در پروژه‌‌ها و عملیات از نتایج EIA بهعنوان ورودی مدل استفاده می‌شود. در این مقاله، ارزیابی آثار زیست‌محیطی با روش ماتریس انجام و بهعنوان ورودی در مدل استفاده شده است. سپس، ارزیابی سطح و ماهیت توسعهی پایدار در معدن سنگ‌آهن سنگان خواف انجام گرفته است.
ارزیابی آثار زیست‌محیطی
بررسی، تجزیه‌‌وتحلیل و ارزیابی فعالیت‌های برنامه‌‌ریزی شده برای اطمینان از صحت زیست‌محیطی و توسعهی پایدار در هر منطقه، ارزیابی آثار زیست‌محیطی EIA نامیده می‌شود.EIA بهعنوان ابزار مدیریت زیست‌محیطی، بهمنظور شناخت آثار احتمالی یک پروژه و اطمینان یافتن از اجرای مناسب و صحیح آن به کار می‌رود. درواقع، ارزیابی آثار زیست‌محیطی عبارت است از ارائه روشی برای تعیین، پیش‌بینی و تفسیر آثار زیست‌محیطی یک پروژه بر کل محیط‌زیست، بهداشت عمومی و سلامت اکوسیستم‌‌هایی که زندگی بشر به آن‌ها وابسته است.
نگاهی گذرا بر وضعیت محیط‌زیست در دهه‌‌های اخیر نشان می‌دهد که فعالیت‌های انسانی مؤثرترین و مهمترین علل تغییرات زیست‌محیطی است که ضمن ایجاد تغییرات مفید و مناسب، موجبات تخریب را هم فراهم می‌آورد. از جمله این فعالیت‌ها می‌توان به استخراج و فرآوری مواد معدنی اشاره کرد که نقشی کلیدی در ایجاد مشکلات زیست‌محیطی از قبیل از بین رفتن پوشش گیاهی، کاهش تنوع زیستی، آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی، آلودگی شدید جو، فرسایش خاک و غیره ایفا می‌کنند. در میان مواد معدنی، سنگ‌آهن یکی از فراوان‌ترین عناصر فلزی موجود در زمین است که مشکلات زیست‌محیطی مختلفی دارد. از جمله این مشکلات می‌توان به تغییراتی که در محیط‌زیست به‌‌علت وسیع بودن عملیات معدنکاری ایجاد می‌شود، حجم زیاد باطله‌‌های معدنی و دپوی آن‌ها، گردوغبار به وجود آمده در اثر حفاری و انفجار، آلودگی صوتی ناشی از انفجار و فعالیت تجهیزات معدنی، انتشار گازهای سمی در هوا، از بین رفتن اراضی و مناظر طبیعی، تفاله حاصل از تولید فولاد، گاز یا گردوغبار زیان‌‌آور کوره‌‌های تولید فولاد و غیره اشاره کرد.
ارزیابی‌‌های زیست‌محیطی اغلب با استفاده از روش ماتریس انجام می‌شود که در آن‌یک بعد ماتریس فاکتورهای مؤثر IF و بعد دیگر آن مؤلفه‌های زیست‌محیطی EC است که توسط فاکتورهای مؤثر تحت تاثیر قرار می‌گیرند. روش‌های ماتریس با توجه به آزمایش‌‌های مختلف برای ارزیابی آثار زیست‌محیطی توسعه یافته‌‌اند و به دلیل سادگی و قابل‌فهم بودن استفاده می‌شود.
جمع‌‌آوری اطلاعات
در این مرحله، بهمنظور ارزیابی آثار زیست‌محیطی اطلاعاتی همچون زمین‌‌شناسی، ژئوتکنیک، هیدرولوژی، آب‌وهوا و غیره از منطقه مورد مطالعه جمع‌‌آوری و بررسی‌شده است.
شناسایی فاکتورهای مؤثر و مؤلفه‌های زیست‌محیطی معادن
بهمنظور بررسی تاثیر فعالیت‌های معدنی، ابتدا باید فاکتورهای مؤثر و مؤلفه‌های زیست‌محیطی را تعیین کرد. فاکتورهای مؤثر شامل آن دسته از عواملی هستند که در طول معدنکاری می‌توانند شرایط زیست‌محیطی از پیش موجود را تغییر دهند.
مؤلفه‌های زیست‌محیطی معدنکاری بخش‌‌هایی از محیط‌زیست هستند که تحت تاثیر فاکتورهای مؤثر قرار می‌گیرند و بیشترین تاثیر را بر تولید ناشی از استخراج دارند. این مؤلفه‌‌ها به دو گروه مؤلفه‌های محیطی E و مؤلفه‌های انسانی HNI تقسیم‌‌بندی می‌شوند.
مؤلفه‌های محیطی E عبارت‌اند از:
اتمسفر: کیفیت هوا A1، آرامش صوتی A2
بیوسفر: اکولوژی B1
هیدروسفر: آب‌های سطحی H1، آب‌های زیرزمینی H2
لیتوسفر: کاربری منطق L1، تاسیسات سطحی L2، تاسیسات زیرزمینی L3، چشم‌انداز منطقه L4، خاک منطقه L5
مؤلفه‌های انسانی HNI عبارت‌اند از: سلامتی و ایمنی انسان HNI1، مسائل اجتماعی HNI2 و مسائل اقتصادی HNI3
فاکتورهای مؤثر
تغییر در کاربری منطقه
وضعیت رؤیت محدوده معدنکاری
تداخل با آب‌های سطحی
تداخل با آب‌های زیرزمینی
پساب‌های خروجی از کارخانه فرآوری
افزایش در ترافیک منطقه
انتشار گردوغبار
انتشار آلاینده‌‌های سمی در هوا
آلودگی صوتی
لرزش زمین
پرتاب سنگ
مواد موجود در باطله
روش تخلیه مواد باطله
میزان اشتغال‌زائی بومی
کنترل جمعیت
توسعه فرهنگی و اجتماعی
ناپایداری فضاهای ایجاد شده
تمهیدات زیست‌محیطی
روشنایی
این مقاله در شماره ۹۷ ماهنامه توسعه معادن منتشر شده است
منابع:
۱- ارزیابی اثرات زیست‌محیطی معادن زغال‌سنگ در شمال ایران زهره علی‌اکبری، احمد زارعی و زهرا آقالری
۲- اثرات فورمولوژی و زیست محیط فعالیت‌های معدنکاری – سارا محمدی
۳- راهنمایی ملاحظات زیست‌محیطی در فعالیت‌های معدنی، سازمان برنامه‌وبودجه
