زنگ خطر مرگ تدریجی زمین در اصفهان به‌عنوان نماد فرونشست در کشور، مدت‌ها است با پیشروی دامنه زبانه‌های فرونشست زمین از دشت‌ها به بطن کلان‌شهر اصفهان و حتی بافت تاریخی به صدا درآمده است که این‌ها همه نشان از وضعیت بحرانی‌شدن در نصف جهان می‌دهد.
فرونشست زمین یک بحران جهانی است و مهم‌ترین عامل آن بحران آب است. طبق آمارها ۱۵۰ کشور و صدها شهر سالانه حدود ۱۰ سانتی‌متر فرونشست دارند و طبق تحقیقات انجام‌شده، فرونشست یا غرق تدریجی زمین تا سال ۲۰۴۰ حدود ۱۹ درصد جمعیت جهان را تحت تأثیر قرار خواهد داد.
بروز پدیده فرونشست در ایران به میزان ۹۰ برابر میانگین کشورهای توسعه‌یافته طی تشدید اُفت سطح آب و کسری مخزن آبخوان‌ها با حفاری بیش از ۷۵۰ هزار حلقه چاه وضعیتی را رقم زده که سبب شده است تا ۴۰۸ دشت از ۶۰۹ محدوده دشت‌های کشور ممنوعه اعلام شود.
علت اصلی پیشروی این پدیده برداشت‌های بیش‌ازحد منابع زیرزمینی آب با حفر چاه‌های غیرمجاز و مدیریت نادرست منابع آبی است که تبعات این فاجعه به میزان میانگین سالانه بیش از ۲۵ سانتی‌متر فرونشست، ایران را به رکوددار رتبه چهارم فرونشست زمین در جهان تبدیل کرده است.
امروز دامنه آثار فرونشست زمین از دشت‌های ایران عبور کرده است و اکنون در بیشتر شهرهای کشور می‌توان آثار آن را دید؛ حتی در استان‌هایی مانند تهران، اصفهان، گیلان و مازندران این فرونشست‌ها در مراکز شهرها قابل مشاهده است.
در این بین استان اصفهان با کاهش بارندگی، افت شدید سطح منابع آب زیرزمینی با توسعه نامتعارف صنعت و کشاورزی، حفر چاه‌های غیرمجاز، خشکی رودخانه زاینده‌رود و تنش‌های اجتماعی به‌تبع افزایش جمعیت طی نیم قرن گذشته وضعیت مخاطرات طبیعی این استان را به جایی رسانده که فرونشست زمین به چالشی گریبان‌گیر بدل شده است و پیشروی دامنه زبانه‌های فرونشست زمین از دشت‌ها به بطن شهر اصفهان و بخش‌های مرکزی و حتی بافت تاریخی نشان از خطر جدی در نصف جهان دارد.
با تداوم این روند، فرونشست تا ۱۵ سال آینده تمام استان اصفهان را دربر خواهد گرفت. بر پایه نتایج مطالعات سازمان زمین‌شناسی، دشت اصفهان به ویژه مناطقی که از زاینده‌رود تغذیه می‌کرده، نواحی شمال شهر اصفهان و منطقه رهنان، فرودگاه شهید بهشتی، کوهپایه و شهرهای دامنه، اردستان، کاشان، ورزنه، برخوار، خوراسگان، شهرضا، سجزی و دشت مهیار متأثر از پدیده فرونشست هستند.
آمارها از وضعیت تکان‌دهنده دشت اصفهان- برخوار با جمعیت ۲.۵ میلیون نفری و وجود زیرساخت‌های استراتژیک همچون فرودگاه، ورزشگاه نقش جهان، پالایشگاه، نیروگاه، پتروشیمی خبر می‌دهد، تاجایی‌که به گفته برخی کارشناسان امروز اصفهان تنها شهری است که فرونشست زمین به داخل منطقه مسکونی آن نفوذ کرده و دیگر زمانی برای احیای آبخوان دشت اصفهان- برخوار نداریم.
روند تَرَک و چرخش سازه‌های جدید و بناهای قدیمی اصفهان به دلیل فرونشست
بهرام نادی، فعال حوزه محیط‌زیست و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان با اشاره به اینکه در بررسی موضوع فرونشست مبانی متفاوت است، می‌گوید: اندازه‌گیری نرخ فرونشست در سطح گسترده با روش سنجش از راه دور یا قرائت ماهواره‌ای و در شیوه نقطه‌ای زمین‌شناسی با نصب مکان‌یاب‌ها انجام می‌شود که هر دو روش دقت و خطای منحصر به خود را ثبت خواهد کرد، همچنین اندازه‌گیری نرخ فرونشست در سازمان زمین‌شناسی برای یک دوره یک ساله با دقیق‌ترین مقیاس‌ها اجرایی شد و اکنون طی دوره‌ای ماهیانه با دستگاه‌های GPS در ۲۸ نقطه شناسایی قرائت‌هایی انجام می‌شود که این معدل از قرائت در ایستگاه زمینی با خطای حدود یک میلی‌متر از دقت بسیار بالایی برخوردار است.
وی با بیان اینکه در قرائت تغییر شکل زمین با شیوه سنجش از راه دور یا تصاویر ماهواره‌ای طی مزایای اندازه‌گیری در سطح کلی‌تر و شناسایی نقاط گسترده و خطاها نیز به نسبت بیشتر، برخلاف روش اندازه‌گیری زمین‌شناسی به‌صورت نقطه‌ای با تشخیص ۲۸ نقطه دقیق با تعداد کمتر و خطاهای بسیار اندک، باز هم اعداد و آمار برمبنای اطلاعات نقشه‌برداری ماهواره‌ای نرخ فرونشست زمین را ۱۸ سانتی‌متر بین سال‌های ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۰ اعلام کرده بود، اظهار می‌کند: حدود ۱۸.۵ سانتی‌متر نرخ سالیانه فرونشست زمین در بعضی از نقاط اصفهان و دشت‌ها با ارقام حاصل از نتایج نقشه‌برداری زمین‌شناسی و سنجش از راه دور به‌طورکامل انطباق دارد.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا مشاهدات میدانی از سازه‌ها و ساختمان‌ها حاکی از کاهش نرخ فرونشست زمین در اصفهان است، می‌افزاید: در مشاهدات میدانی شاهد تداوم تغییر شکل و ترک‌ها در ساختمان‌های قدیمی و چرخش سازه‌های جدید هستیم. برای نمونه طی بازدید ماه‌های گذشته از شهرک کاوه و نیز یک سازه در شمال خانه اصفهان ترک‌های ساختمان به طور کامل مشهود بود و مابقی بناها نیز درگیر این معضل شده بودند.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان ادامه می‌دهد: اکنون در بازدیدهای میدانی قابل مشاهده است که ترک در بعضی سازه‌ها ضمن بازسازی به چشم می‌خورد و بعضی از ساختمان‌ها ضمن تخریب در حال مقاوم‌سازی و ساخت و ساز جدید است، بنابراین روند ترک و چرخش سازه‌های جدید و بناهای قدیمی نشان می‌دهد که کاهش نرخ فرونشست در اصفهان رخ نداده است و در نرخ فرونشست رخداد تازه و ویژه‌ای انجام نگرفته که بگوییم روند کاهشی داشته است.
تشدید بحران فرونشست در اصفهان با تخلیه آبخوان‌ها
وی با تاکید بر اینکه طی حفر چاه‌های غیرمجاز و پمپاژهایی بیش از ظرفیت آبخوان بدون هیچ‌گونه کنترلی، توسعه ناپایدار ایجاد کردیم که تخلیه این آبخوان‌ها بحران فرونشست زمین در اصفهان را تشدید کرده است، می‌گوید: برداشت آب‌های زیرزمینی و تخلیه آب از مخازن آب زیرزمینی (آبخوان) از بیشترین عوامل فرونشست در استان اصفهان است.
نادی اضافه می‌کند: حفر ۳۶۰۰ حلقه چاه ثبت شده در محدوده شهری اصفهان و تداوم تخلیه آب در دشت اصفهان_برخوار موجب بحران پدیده فرونشست زمین در حوضه آبریز زاینده‌رود شده است. تعدادی از این چاه‌ها با مجوز حفاری برای کشاورزی، تأمین آب شرب بعضی مناطق و صنعت استفاده می‌شود، اما با حفر چاه‌های غیرمجاز و پمپاژهای بیش از ظرفیت آبخوان بدون هیچ‌گونه کنترلی، توسعه ناپایدار ایجاد کردیم.
وی تاکید می‌کند: تغذیه نامناسب آبخوان به سبب جریان نداشتن مداوم زاینده‌رود از سال ۱۳۷۹، نبود تخصیص ۱۷۶ میلیون مترمکعب حقابه سالانه تالاب گاوخونی و کاهش میزان بارندگی، انتقال سالانه ۸۰ تا ۹۰ میلیون مترمکعب آب زاینده‌رود به خارج دشت به میزان تقریبی دو میلیارد مترمکعب بدون انجام الزامات ورودی آب به زاینده‌رود همچون تونل سوم کوهرنگ موجب افت سطح آب‌های زیرزمینی و در نتیجه سبب بروز مشکلات عدیده‌ای از جمله تخریب محیط‌زیست، آسیب به کشاورزی، تولید، تأمین آب آشامیدنی، نشست گسترده و تهدید تداوم زندگی در دشت خواهد شد.
این فعال محیط‌زیست با اشاره به کاهش سه میلیارد مترمکعب آب‌های زیرزمینی اصفهان_برخوار، می‌گوید: از سال ۱۳۶۱ تاکنون با وجود تغذیه آبخوان و جریان مقطعی آب زاینده‌رود شاهد افت متوسط یک متر طی سال در سطح آب زیرزمینی دشت اصفهان_برخوار بوده‌ایم و با تداوم تخلیه آب و تغذیه نشدن آبخوان، به هیچ‌وجه امکان برگشت به شرایط اولیه را نخواهیم داشت.
وی ظرفیت تغذیه آبخوان با جریان پرآب زاینده‌رود بر بستر رودخانه را سالیانه ۱۰۰ میلیون مترمکعب می‌داند و اظهار می‌کند: اکنون این میزان ظرفیت تغذیه را نداریم، اما برداشت‌ها همچنان برجای خود پایدار و ادامه‌دار است. با جریان زاینده‌رود از طریق کانال‌ها، جویبارها و مادی‌ها حجم قابل توجهی آب برای آبیاری زمین‌های کشاورزی برداشت می‌شود و دیگر نیازی به پمپاژ غیرمجاز منابع‌آبی زیرزمینی نیست؛ اما با نبود آب‌جاری تمام برداشت‌ها تنها از منابع زیرزمینی انجام می‌گیرد و با قطع تغذیه آبخوان برداشت‌های بیش از حدمجاز را ادامه می‌دهیم.
کنترل فرونشست زمین با جریان دائمی زاینده‌رود
نادی جریان دائمی زاینده‌رود را به‌عنوان مهم‌ترین منبع تغذیه آبخوان اصفهان_برخوار در کنترل فرونشست زمین بسیار مؤثر می‌داند و تاکید می‌کند: افت سطح آب‌های زیرزمینی سبب ایجاد فرونشست می‌شود. دشت اصفهان_برخوار با وسعتی ۱۶۰۶ کیلومترمربع در محدوده کوه صفه و عمیق‌ترین منطقه حبیب‌آباد حدود ۳۰۰ متر است که بر اساس مطالعات حجم آب در آبخوان اصفهان_برخوار در سال ۱۳۶۱ حدود ۷.۵ میلیارد مترمکعب بود که در سال ۱۳۹۹ به حدود ۴.۴۸ میلیارد مترمکعب کاهش یافته است.
وی با اشاره به اینکه عمق آبرفت در میدان نقش جهان برابر ۱۰۰ متر است، می‌افزاید: با افت سطح آب زیرزمینی به‌دلیل برداشت‌های بی‌رویه، ظرفیت این ناحیه حدود ۵۰ سانتی‌متر بوده و این عدد بسیار بیشتر از توان تحمل تمام سازه‌های موجود در آن منطقه است. براساس نتایج مدل‌سازی‌های انجام شده در آبرفت به ضخامت ۲۸۰ متری منطقه حبیب‌آباد اصفهان، ظرفیت فرونشست در این ناحیه حدود ۱۹۵ سانتی‌متر خواهد بود.
این فعال حوزه محیط‌زیست ادامه می‌دهد: از سوی دیگر سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، حداکثر نرخ سالانه فرونشست دشت اصفهان را ۱۸.۴ سانتی‌متر اعلام کرده است؛ درحالی‌که نشست مجاز برای ساختمان‌ها با پی منفرد و مصالح بنایی حدود ۲.۵ سانتی‌متر است.
وی خاطرنشان می‌کند: بررسی سطح آب‌های زیرزمینی اصفهان از سال ۱۳۶۰ تا ۱۳۹۸ بر اساس آمار رسمی حاصل از پایش چاه‌های آب، نشان‌دهنده افت آب به میزان ۱۸ تا ۷۰ متری در مناطق مختلف است. با افت سطح آب زیرزمینی به‌دلیل برداشت‌های بی‌رویه، ظرفیت این ناحیه به طور تقریبی تا ۵۰ سانتی‌متر وجود دارد و این عدد بسیار بیشتر از توان تحمل تمام سازه‌های موجود در آن منطقه است.
نادی می‌گوید: بر اساس گزارش‌ها در سال ۱۳۹۵ به ترتیب ساختمان‌های محله عاشق‌آباد در خیابان امام خمینی بر اثر فرونشست زمین دچار ترک شدند و سپس قسمت‌هایی از خانه اصفهان مانند مسجدالمحمود، با وجود بازسازی و تخریب بخشی از دیوار و ساخت‌وساز جدید دوباره با ترک مواجه شد و نیز بناهای خیابان امیرکبیر، شهرک کاوه، مسجد علیقلی‌آقا و دو برج مجتمع زیتون در خیابان رزمندگان هنوز نیز شاهد تداوم تغییر شکل و ترک‌ها در ساختمان‌های قدیمی و چرخش سازه‌های جدید هستیم.
راهکار کنترل بحران فرونشست در دشت‌های اصفهان چیست؟
وی درباره وضعیت بحران فرونشست در مدارس اصفهان، اظهار می‌کند: مطابق با مشاهدات میدانی اکنون بر اثر فرونشست زمین بعضی از مدارس در دولت‌آباد و نیز مدرسه شهید آیت در شهرک نیروی هوایی و دبستانی در کنار آن، بدون هیچ‌گونه ثبت‌نام برای سال تحصیلی جدید، تخلیه شده‌اند و روند آثار این پدیده همچنان رو به افزایش است، همچنین بر اساس آمار و ارقام اداره نوسازی حدود ۳۴ مدرسه و براساس گزارش استانداری اصفهان صدمدرسه آسیب دیده در اثر فرونشست در استان اصفهان شناسایی شده است. در هر حال تداوم و روند فرونشست زمین در مدارس اصفهان صعودی است، چراکه آثار ترک و فرونشست طی سال گذشته در مدرسه شهید آیت مشاهده نشده بود، اما با افزایش این پدیده امسال حکم تخلیه آن صادر شد.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان درباره راهکاری کنترل فرونشست زمین در اصفهان، می‌افزاید: به‌صورت منطقی باید برنامه‌ریزی‌های لازم اجرایی شود تا بیش از این به شهر تاریخی و فرهنگی اصفهان آسیب وارد نشود، چرا که تصمیم‌های قانونی و پیگیری برنامه‌ها آن‌طورکه باید اجرا و انجام نمی‌شود، اگر سفره‌های آبخوان تخلیه و ساختمان‌های تاریخی ترک بخورد با آسیب‌های بیشتر و برگشت‌ناپذیری روبه‌رو خواهیم شد، بنابراین هر چه سریع‌تر باید به فریاد بی‌صدای فرونشست نصف‌جهان رسید.
وی تصریح می‌کند: با جریان زاینده‌رود از طریق کانال‌ها، جویبارها و مادی‌ها حجم قابل توجهی آب برای آبیاری زمین‌های کشاورزی برداشت می‌شود و دیگر نیازی به پمپاژ غیرمجاز منابع آبی زیرزمینی نیست، اما با نبود آب جاری تمام برداشت‌ها تنها از منابع زیرزمینی انجام می‌گیرد و با قطع تغذیه آبخوان برداشت‌های بیش از حدمجاز را ادامه می‌دهیم. جریان دائمی زاینده‌رود به‌عنوان مهم‌ترین منبع تغذیه آبخوان اصفهان_برخوار تأثیر بسزایی در کنترل فرونشست زمین خواهد داشت./منبع: ایمنا
