آشنایی با فاضلاب بیمارستانی و سیستم‌های تصفیه
داریوش خدری؛ دکتری مهندسی محیط‌زیست، آب و فاضلاب دانشگاه علوم و تحقیقات تهران
مشخصات خطرات سموم زیست‌محیطی:
انجام آزمایش فاضلاب بیمارستانی بر روی موش‌ها نشان می‌دهد که این فاضلاب‌ها به طور بالقوه موتاژنیک هستند. منشأ این موتاژن‌ها بررسی شده و مشخص شده که به علت وجود ترکیبات ارگانوهالوژن ها است که در نتیجه استفاده هیپوکلریت سدیم و بعضی مواد هالوژنه موجود در مواد ضدعفونی‌کننده در فاضلاب بیمارستان می‌باشد.
-قبل از انجام فرایندهای ته‌نشینی مواد جامد و تصفیه مواد معلق، مواد ضدعفونی‌کننده منجر به افزایش غلظت ترکیبات ارگانوهالوژن و در نتیجه کاهش اکسیژن بین ماده آلی و ماده ضدعفونی‌کننده می‌شود. اکثر ترکیبات ارگانوهالوژن چربی‌دوست، پایدار و سمی می‌باشند.
کلر به‌عنوان یک اکسیدکننده متداول در تصفیه آب از طریق آشامیدن وارد بدن شده، سپس به‌وسیله ادرار دفع می‌شود و این کلر به‌عنوان یکی از ارگانوهالوژن ها نیز به فاضلاب افزوده می‌شود.
قابلیت تجزیه بیولوژیکی داروها و اثرات آن در فاضلاب بیمارستانی، تصفیه‌خانه فاضلاب شهری و در محیط:
در بررسی فاضلاب بیمارستانی مشخص شده است که داروها اکثراً بدون تجزیه و توسط پساب از تصفیه‌خانه فاضلاب خارج می‌شوند.
-از حدود سال ۱۹۸۰ میلادی اطلاعاتی در مورد وجود مواد دارویی در آب‌های سطحی طبیعی و پساب تصفیه‌خانه‌ها گزارش شده است.
-وجود مواد دارویی که توسط مردم و یا درمان حیوانات خانگی مصرف می‌شود شامل آنتی‌بیوتیک‌ها، هورمون‌ها، مسکن‌های قوی و مواد مورد مصرف در شیمی‌درمانی جهت درمان سرطان در آب‌های زیرزمینی و آب‌های آشامیدنی در آزمایشگاه به اثبات رسیده است.
-مقادیر زیادی دارو توسط انسان‌ها و حیوانات دفع می‌شود و توسط فاضلاب، کود و یا لجن خشک فاضلاب وارد خاک یا طبیعت می‌شوند.
-هنگامی که انسان دارویی را مصرف می‌کند حدود ۵۰-۹۰% آن بدون تغییر دفع می‌شود و باقیمانده آن به شکل متابولیت‌های شیمیایی مانند فرآورده‌های فرعی از فعل‌وانفعالات بدن دفع می‌شود.
-حدود ۳۰% داروهای ساخته شده چربی‌دوست هستند. بدین معنی که تمایل به حل شدن در روغن و چربی داشته و در آب حل نمی‌شوند و بیانگر این است که آنها می‌توانند از غشای سلول عبور کرده و وارد سلول شوند و متأسفانه می‌توان چنین برداشت کرد که پس از ورود به محیط‌زیست وارد چرخه غذایی شده و متمرکز شوند.
-همچنین بسیاری از داروها به جهت تأثیر بیشتر در درمان به‌صورت مقاوم و پایدار طراحی شده و می‌توانند ساختار شیمیایی خود را حفظ نمایند و پس از دفع وارد طبیعت شده و به مدت طولانی بدون هیچ تغییری باقی بمانند.
یک بررسی انجام شده در انگلیس نشان داد که میزان داروی موجود در آب‌های طبیعی حدود mg/l 1 است. در منطقه ” یوناآیلیذ” شهر ونکوور کانادا دو داروی ایبوپروفن و ناپروکسن در شبکه فاضلاب مشخص شده است.
مقادیر اسید سالیسیلیک بیش از ۲۸/۷ کیلوگرم در روز و اسید کلوفیبریک بیش از ۲/۷کیلوگرم در روز در تصفیه‌خانه کانزاس سیتی آمریکا مشاهده شده است.
-همچنین یک تحقیق وجود مقدار اسیوکلوفیبریک کمتر از mg/l 1 را در آب تصفیه شده نشان داد.
در بیان انواع مختلف داروهای مصرفی می‌توان به تأثیر چهار گروه بزرگ داروها بر محیط اشاره کرد:
۱- هورمون‌های جنسی:
-هورمون استروژن در آب‌های طبیعی در حدود نانوگرم بر لیتر مشاهده شده است.
-شواهد و اسناد زیادی در تحقیقات نشان می‌دهند که مقادیر هورمون‌های جنسی حتی بسیار کمتر از mg/l1 بر حیات‌وحش و طبیعت مؤثر می‌باشند.
به‌عنوان‌مثال استرادیول که یک هورمون جنسی زنانه می‌باشد به میزان ۲۰ نانوگرم بر لیتر می‌تواند بر خصوصیات جنسی بعضی ماهی‌ها اثر بگذارد.
۲- مواد رادیواکتیو:
۷۰-۶۰% ید ۱۳۱ که از طریق خوراکی وارد بدن می‌شود، به‌وسیله ادرار دفع می‌شود.
۳- – آنتی‌بیوتیک‌ها:
-آنتی‌بیوتیک‌ها یکی از اصلی‌ترین گروه‌های دارویی می‌باشند، بااین‌وجود هنوز هیچ‌گونه اطلاعات جامعی درباره اثرات آنتی‌بیوتیک‌ها وجود ندارد.
ارتباط آن را می‌توان با درنظرگرفتن میزان مصرف بررسی نمود و اثرات سمیت بر محیط نیز با احتمال پایداری در باکتری مشخص کرد.
-گزارش شده است که آنتی‌بیوتیکی که توسط برخی بیمارستان‌ها در اروپا در فاضلاب انتشار می‌یابد بالغ بر mg/l 50 است.
-برای مثال دارویی مثل تتراسایکلین به علت متابولیت بالا نباید وارد فاضلاب شود. علاوه بر این شکل مقاوم آن با یون کلسیم ترکیب خواهد شد.
-براساس فرضیه ۹۵% حذف در طی فرایند تصفیه در تصفیه‌خانه فاضلاب حداکثر مجموع غلظت تتراسایکلین در فاضلاب حدود mg/l 13 تخمین زده شده است.
-باقیمانده آنتی‌بیوتیک در محیط ممکن است افزایش مقاومت باکتری‌ها را باعث شده و یک تهدید جدی برای سلامتی عمومی باشد و بیماری‌های مسری که در بیمارستان به وجود می‌آید حاصل افزایش مقاومت باکتری‌هاست.
-براساس تحقیق Stelzer کلبسیلای موجود در فاضلاب شهری ۹۰% مقاومت در برابر آمپلی سیلین و ۶% مقاومت در برابر چند نوع (مخلوطی) آنتی‌بیوتیک دیگر نشان داده است.
-گروه مهمی از آنتی‌بیوتیک‌ها مثل نیترومیدازول و سولفانامید دارای قابلیت تجزیه بیولوژیکی بسیار کمی می‌باشند.
۴- عوامل متوقف‌کننده رشد سلولی: (سیستواستاتیک)
-این داروها نسبت به دیگر داروها کمیت پایین‌تری دارد ولی از نظر کیفی و تأثیر بر محیط گروه مهمی از داروها هستند که خطر زیادی برای انسان و محیط محسوب می‌شوند.
-اثرات سرطان‌زایی، جهش ژنتیکی و اثر سوء بر جنین در اغلب آنها اثبات شده است.
-در آلمان میزان مصرف این ترکیبات بین ۴۰۰-۲۰۰ کیلوگرم در سال برآورد شده است.
-پزشکان جهت درمان بیماران سرپایی مقدار زیادی از این داروها تجویز کرده و بیماران سرپایی مقداری از داروی مصرف شده را در منزل و به فاضلاب شهری دفع می‌نمایند.
-احتمال میزان این مواد در فاضلاب شهری چند نانوگرم بر لیتر و در آب‌های سطحی زیر یک نانوگرم بر لیتر می‌باشد.
-غلظت مورد انتظار فاضلاب‌های بیمارستانی بین ۵۰-۵ نانوگرم در لیتر می‌باشد.
-اثبات شده است که قابلیت تجزیه بیولوژیکی این عوامل (سیتواستاتیک ها) به طور گسترده‌ای به ساختار شیمیایی و عمل آنها بستگی دارد.
-بسیاری از مواد فعال بررسی شده میزان بسیار کمی قابلیت تجزیه بیولوژیکی دارند.
-در آزمایش Zahn-wellnes و تست شبیه‌سازی تصفیه‌خانه فاضلاب ایفوسفامید توسط باکتری‌ها تجزیه نشده است.-بنابراین انتظار می‌رود مواد فعال بدون هیچ تغییری از تصفیه‌خانه خارج شده و به آب‌های سطحی برسند.
-همان‌طور که مواد سیتواستاتیک در غلظت‌های بسیار بالا در ادرار بیماران وجود دارد بایستی سلامتی پرسنلی که با جمع‌آوری مواد دفعی بیماران تحت درمان با سیتواستاتیک سروکار دارند در نظر گرفته شود.
-اثرات زیان‌بار بیولوژیکی فاضلاب بیمارستانی بر سیستم‌های فاضلاب شهری:
-زمانی که میزان جریان فاضلاب بیمارستانی به تصفیه‌خانه فاضلاب شهری بیشتر از حداکثر مجاز می‌شود منجر به پخش آلودگی در محیط طبیعی می‌گردد.
-به طور تئوری: میزان جریان فاضلاب (دبی بر حسب sو/ m3) و میزان بار سطحی (sو/m2و/ m3) از پارامترهای اصلی طراحی واحدهای تصفیه‌خانه می‌باشد که در تعریف حداکثر مجاز نقش دارند.
-برای سیستم‌های فعال تصفیه‌خانه از قبیل رآکتورها هرگونه افزایش بار هیدرولیکی یا بار آلی و غیرآلی فاضلاب می‌توان پدیده بار اضافی یا سرریز در سیستم‌های تصفیه به دنبال داشته باشد.
-به‌طورکلی فاضلاب بیمارستانی بار میکروبی بسیار ضعیفی دارد که ناشی از استفاده مداوم از مواد ضدعفونی‌کننده بوده و این باکتریوسایدها می‌توانند اثر منفی روی فرایندهای بیولوژیکی در تصفیه‌خانه داشته باشند.
-حتی با درنظرگرفتن اینکه فاضلاب بیمارستانی پس از ورود به تصفیه‌خانه فاضلاب شهری رقیق شده‌اند شواهدی در دست است که این مواد (باکتریوسایدها) می‌توانند با خاصیت تجمع باعث عدم تعادل در سیستم‌های آبی شوند.
-به نظر می‌رسد که جهت حفاظت از محیط طبیعی در برابر پدیده بار اضافی بایستی فاضلاب بیمارستان قبل از ورود به سیستم فاضلاب شهری تصفیه گردد.
با عنایت به موارد مطرح شده و کثرت مراکز درمانی و بیمارستان‌ها، ضرورت مدیریت فاضلاب بیمارستانی یک اقدام الزامی محسوب می‌گردد. در سال‌های اخیر استفاده از منابع آب زیرزمینی برای تأمین آب شرب افزایش‌یافته و در صورت بی‌احتیاطی در کنترل آلودگی‌ها، هزینه‌های بسیار سنگینی بر مردم و ارگان‌های متولی تحمیل خواهد شد.
-برخی عوامل مسبب ایجاد معضلات و عدم توفیق برخی از واحدهای درمانی در مدیریت فاضلاب به شرح ذیل می‌باشد:
۱-کمبود منابع مالی و عدم تخصیص اعتبار و بودجه موردنیاز برای تجهیز بیمارستان‌ها به وسایل و امکانات تصفیه فاضلاب و رفع آلودگی
۲-عدم باور برخی مدیران مراکز درمانی به مسائل زیست‌محیطی و در اولویت قرار ندادن موضوع رفع آلودگی در برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته
۳-عدم وجود هماهنگی‌های لازم در سازمان‌ها و دستگاه‌های ذی‌ربط دررابطه‌با رفع آلودگی مراکز درمانی و بیمارستان‌ها
می‌توان جهت تحقق اهداف سلامت محیط و رعایت مسائل زیست‌محیطی و انجام اقدامات پیشگیرانه فعالیت‌هایی صورت داد که به‌صورت پیشنهادات زیر قابل‌ارائه می‌باشند.
۱-تأمین اعتبارات لازم جهت تسریع در روند احداث شبکه و تصفیه‌خانه فاضلاب شهری به‌عنوان دریافت‌کننده نهایی فاضلاب بیمارستانی
۲-تخصیص اعتبارات موردنیاز بخش درمان جهت تجهیز امکانات تصفیه فاضلاب از طریق وزارتخانه مربوطه
۳-افزایش اثرگذاری اقدامات کنترلی زیست‌محیطی در بیمارستان‌ها در زمان ارزشیابی عملکرد این مراکز از طرف دانشگاه‌های علوم پزشکی ذی‌ربط
۴-اتخاذ تدابیر لازم از سوی دانشگاه‌های علوم پزشکی در جهت حذف جیوه و انتخاب جایگزین مناسب
۵-نهادینه شدن تصمیم‌گیری‌ها به‌نحوی‌که با تغییر مدیریت‌ها دستخوش تغییر نگردد.
۶-افزایش همکاری دانشگاه‌های علوم پزشکی و شرکت آب و فاضلاب در خصوص فراهم‌آوردن شرایط تسهیل در اتصال سیستم‌های تصفیه فاضلاب بیمارستان‌ها به شبکه فاضلاب شهری
۵-دستورالعمل دفع بهداشتی فاضلاب بیمارستانی:
۱-چنانچه شهری دارای سیستم جمع‌آوری، تصفیه و دفع فاضلاب در حال بهره‌برداری باشد دفع فاضلاب بیمارستان به سیستم همانند مشترکین فاضلاب عادی خواهد بود.
۲-در مورد شهرهایی که دارای سیستم شبکه جمع‌آوری فاضلاب بوده و فاقد تصفیه‌خانه باشند اتصال به شبکه پس از استفاده از سپتیک تاتک و ضدعفونی کامل پساب بلامانع است.
۳-در صورت عدم سیستم فاضلاب شهری در شهر سیستم کامل تصفیه فاضلاب برای بیمارستان‌ها الزامی است.
منابع و مأخذ:
۱- وبلاگ تخصصی بهداشت محیط بیمارستان‌ها و مراکز بهداشتی درمانی (متون آرشیو موضوعات، ترجمه: دفع بهداشتی فاضلاب بیمارستانی)
۲- اکبرپور فاطمه، گزارش وضعیت زیست‌محیطی بیمارستان‌های تهران، اداره محیط‌زیست تهران ۱۳۸۶
۳-گزارش خبری روزنامه خراسان ۱۴ مرداد ۸۸
