از صرفه‌جویی ۵۳ میلیون متر مکعبی تا مسئولیتی که بر دوش کشاورزی و شورای برنامه‌ریزی است
بحران کلمه نگران کننده ای است، بویژه وقتی “کم آبی” را بدنبال خود داشته باشد.
ایران کشوری کم آب محسوب می شود و استان مرکزی نیز استان پر آبی نیست، حال وقتی پای بحران کم آبی که سراسر دنیا را فرا گرفته به میان می آید، قطعا نمی توان از مدیریت منابع آبی به سادگی گذر کرد.
بر اساس آنچه در گزارش عملکرد سال ۱۴۰۱ آب منطقه ای استان مرکزی درج شده، بیش از ۹۵ درصد مساحت این استان ۲۹ هزار و ۱۲۶ کیلومتر مربعی در حوضه آبریز کویر نمک و مابقی در حوضه آبریز خلیج فارس قرار داد و میانگین بارش متوسط بلندمدت آن ۲۷۵ میلیمتر است.
استان مرکزی، استانی صنعتی و کشاورزی است و بخش قابل توجهی از منابع آبی استان در حوزه کشاورزی مصرف می شود. ۶۸ درصد از منابع آبی استان از طریق چاه، ۸ درصد قنات، ۲۰ درصد آب‌های سطحی و چهار درصد چشمه تامین و ۹۱ درصد در بخش کشاورزی چهار دهم درصد، فضای سبز ۵.۲ درصد آب شرب و ۳.۴ درصد در صنعت مصرف می‌شود.
سدها از جمله منابع مهم تامین آب هستند و استان مرکزی دارای دو سد الغدیر به ظرفیت ۲۷۷.۴ میلیون متر مکعب و سد کمال صالح به ظرفیت ۹۴.۶ میلیون متر مکعب است که تا پایان مرداد ۱۴۰۱ به ترتیب ۲۴.۵ درصد و ۴۸.۶ حجم این دو سد، پر آب است. سدها و بندهای کوچک استان نیز تا تاریخ ذکر شده ۷.۸ میلیون متر مکعب آب داشته اند. بر این اساس تا تاریخ گفته شده مجموع ظرفیت ۴۴۵ میلیون متر مکعبی سدها و بندهای استان مرکزی ۱۲۱.۸ میلیون متر مکعب آب داشته که این رقم نشانگر لزوم مدیریت بسیار مدبرانه ذخایر آبی در استان است چراکه در دوران خشکسالی نمی توان چندان به بارش های آینده امیدوار بود.
کسری مخازن آب های زیرزمینی نیز یکی از چالش هایی است که کشور ما با آن روبروست که استان مرکزی نیز از این مشکل بی بهره نیست. کسری مخزن تجمعی آبخوان های آبرفتی استان حدود ۵ میلیارد متر مکعب است و بیش از ۸۵ درصد کسری مخزن تجمعی این آبخوان ها مربوط به چهار دشت کمیجان، زرند، ساوه و اراک است.
در حال حاضر دشت های استان مرکزی، همگی ممنوعه هستند و مسئولان آب منطقه ای استان معتقدند که ضرورت به تعادل رساندن آبخوان های استان، توجه جدی به برنامه های سازگاری با کم آبی و اجرای طرح های احیا و تعادل بخشی است که دستگاه های ذیربط باید به آن توجه کنند.
یکی از اقدامات مهم که به گفته مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای مرکزی در دولت سیزدهم در خصوص عملکرد طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب در استان صورت گرفته مربوط به چاه های غیر مجاز و نصب کنتور هوشمند است.
صرفه جویی ۵۳.۶ میلیون متر مکعبی در مصرف آب
آمری در اینباره گفت: با مسلوب المنفعه و پر کردن ۲۳۹ حلقه چاه غیرمجاز و نصب ۶۶۱ کنتور هوشمند و جلوگیری از اضافه برداشت ۶۱ حلقه چاه پروانه‌دار و نیز ۵۹۴ فقره پروانه‌های اصلاح شده، در مجموع ۵۳.۶ میلیون متر مکعب در مصرف آب استان صرفه جویی بعمل آمده است.
در شرایط کمبود منابع آبی، برخی استان ها، شهرها و روستاها بیش از دیگر نقاط گرفتار معضل کم آبی می شوند و یکی از اقدامات مهمی که دولت ها در این وضعیت مد نظر قرار می دهند، توجه ویژه به پروژه های آبرسانی است.
آمری با اشاره به اقدامات دولت سیزدهم در این رابطه اظهار کرد: مطالعات تامین آب شرب شهر زرندیه، آبرسانی به شهر ساوه و ۲۷ روستای مسیر و صنایع از سد کوچری به طول ۱۳۱ کیلومتر، آبرسانی به شهر آشتیان و روستاهای مسیر از چشمه خورزن به طول ۲۸ کیلومتر، آبرسانی به شهر دلیجان و ۶ روستای مسیر و صنایع از خط کوچری به طول سه کیلومتر، آبرسانی به شهرهای محلات و نیمور هشت روستای مسیر از خط کوچری به طول ۷ کیلومتر، آبرسانی به شهر امیرکبیر از چاههای منطقه به طول سه کیلومتر، آبرسانی به شهر خمین و۴۰ روستای مسیر خط کوچری به طول ۱۹ کیلومتر، آبرسانی از حوضه زاینده رود به شهر کاشان و دلیجان که طول آبرسانی در استان مرکزی ۶۵ کیلومتر است، از جمله اقدامات انجام شده در حوزه آبرسانی بوده است.
به گفته وی، مطالعات تامین آب شرب شهرهای غرق آباد و نوبران، آبرسانی به شهر تفرش و روستاهای مسیر از چشمه هفتیان به طول ۶۰ کیلومتر، طرح مطالعاتی آبرسانی به شهر فرمهین و روستاهای مسیر از تبرته به طول ۲۸ کیلومتر، انجام طرح مطالعاتی آبرسانی به شهرهای کمیجان و میلاجرد به طول ۳۲ کیلومتر، طرح مطالعاتی آبرسانی به شهرهای خنداب و جاورسیان به طول ۱۶ کیلومتر، آبرسانی از امان‌آباد به شهر اراک به طول ۱۵ کیلومتر، آبرسانی به شهر اراک و صنایع منطقه از سد کمال صالح به طول ۷.۸ کیلومتر از دیگر طرح‌های آبرسانی به شهرها و روستاهای استان مرکزی است.
بر اساس این گزارش، آبرسانی به شهر تفرش و ۴۰ روستای مسیر آبرسانی به شهر ساوه از سد کوچری و همچنین رینگ جنوبی اراک، سه طرح فعال و در دست اجرای شرکت سهامی آب منطقه‌ای مرکزی است.
تصویب اعتبار ۹۵۰ میلیاردی برای تکمیل سه طرح آبرسانی
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای مرکزی با اشاره به تصویب ۹۵۰ میلیارد تومان اعتبار در سفر رییس جمهور به استان، برای تکمیل این سه طرح آبرسانی گفت: در این سفر کمبود آب زیرزمینی برای بخش های مختلف از جمله صنعت استان، عدم استقبال صنایع از استفاده از پساب تصفیه خانه‌های فاضلاب و جایگزینی با منابع آب در اختیار، کمبود آب شرب در برخی روستاهای استان و عدم تخصیص اعتبار کافی و به موقع جهت تکمیل طرح‌های اجرایی از جمله طرح‌های آبرسانی، به عنوان چالش حوزه تامین آب در استان مطرح شد.
وی تکمیل طرح آبرسانی به شهر ساوه از خط انتقال سد کوچری با اعتبار ۵۰۰ میلیارد تومان، تکمیل طرح آبرسانی به شهر تفرش از چشمه هفتیان با اعتبار ۳۵۰ میلیارد تومان و تکمیل پروژه رینگ جنوبی طرح آبرسانی به شهر اراک از سد کمال صالح با اعتبار ۱۰۰ میلیارد تومان را از مصوبات این سفر عنوان کرد.
رودخانه ها، رگ های زمین و جاری کننده روح زندگی در آن و به همین دلیل نیز بسیار ارزشمند و شایسته توجه هستند. نگهداری از رودخانه و محافظت از حریم و بستر آنها یکی از اقدامات بسیار مهمی است که باید انجام گیرد و در استان مرکزی که ۹ هزار کیلومتر رودخانه دارد، باید هر اقدام ممکن برای حفظ این رگ های آبی انجام شود.
آزادسازی ۱۹ هکتار از تصرفات حریم رودخانه ها
آمری در خصوص عملکرد مهندسی رودخانه‌های استان گفت: ثبت نقشه حد بستر و حریم رودخانه‌ها در سامانه کاداستر ۵۷۵ کیلومتر، ساماندهی و لایروبی و اصلاح مسیر ۶.۶ کیلومتر، مطالعات تعیین بستر و حریم رودخانه ها ۶۵۷ کیلومتر، رپرگذاری ۳۸ کیلومتر، آزادسازی تصرفات ۱۹ هکتار، اعلام عمومی حد حریم و بستر رودخانه‌ها ۵۷۵ کیلومتر، انجام مطالعات مرحله دوم ساماندهی رودخانه‌ها به طول ۱۸ کیلومتر از جمله اقدامات انجام شده در حوزه مهندسی رودخانه‌ها بوده است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای مرکزی به پروژه‌های بهره‌برداری شده در دولت سیزدهم اشاره کرد و افزود: افتتاح و بهره برداری از فاز اول رینگ جنوبی شهر اراک به طول ۲.۷ کیلومتر با اعتباری بالغ بر ۱۰۰ میلیارد ریال، افتتاح و بهره‌برداری از طرح اضطراری تامین آب شرب تفرش از چشمه هفتیان با اعتباری بالغ بر ۵۰ میلیارد ریال، افتتاح و بهره‌برداری از ساختمان اداره منابع آب شهرستان شازند با اعتباری بالغ بر ۳۰ میلیارد ریال، افتتاح و بهره‌برداری از ساختمان اداره منابع آب شهرستان فراهان با اعتباری بالغ بر ۳۰ میلیارد ریال، افتتاح و بهره‌برداری از پل ارتباطی سد الغدیر ساوه و روستاهای مسیر (پل هفت دهانه مزلقان چای ساوه) با اعتباری بالغ بر ۱۲۰ میلیارد ریال، ارتقا و بهره‌برداری شبکه سنجش منابع آب استان با اعتباری بالغ بر ۶ میلیارد ریال در دولت سیزدهم بهره برداری شده و در مجموع، ۳۳۶ میلیارد ریال اعتبار برای اجرای این پروژه هزینه شده است.
صرفه جویی همچنان یک ضرورت است
آمری به کمبود آب در بخش‌های مختلف استان اشاره کرد و با اشاره به تأمین آب شرب شهرها و روستاها اظهار کرد: تأمین آب شرب شهرها با توجه به طرح‌های آبرسانی مهم اجرا شده توسط این شرکت در سال جاری وضعیت نسبتاً پایداری ایجاد کرده ولی در عین حال علی‌الخصوص در شهرهایی مانند اراک، ساوه، خمین و تفرش که آب مورد نیاز آنها به صورت مشترک از منابع آب زیرزمینی و سطحی تأمین می‌شود، می‌بایست صرفه‌جویی لازم بعمل آید تا در ادامه سال شاهد کمبود آب در شهرها نباشیم.
وی افزود: در تأمین آب شرب برخی از روستاهای استان از جمله روستاهای شازند، تفرش، اراک و فراهان نیز به دلیل اینکه منبع تأمین آب شرب آنها بیشتر از منابع آب زیرزمینی و چشمه‌ها و قنوات است و خشکسالی اخیر باعث کاهش آبدهی آنها شده است، مشکلاتی ایجاد خواهد شد و باید تمهیدات لازم اتخاذ شود.
وی در خصوص تامین آب کشاورزی گفت: بیش از ۹۰ درصد مصارف آب استان در بخش کشاورزی صورت می‌گیرد که از این میزان حدود ۸۰ درصد از منابع آب زیرزمینی تامین می‌شود، بدیهی است درصورت تداوم خشکسالی، کسری مخزن سالیانه دشت‌های استان بیش از ۳۰۰ میلیون مترمکعب در سال خواهد شد که این امر موجب کاهش نسبی آبدهی چاه های کشاورزی، قنوات و چشمه‌ها خواهد شد که در مناطق مختلف استان متفاوت خواهد بود، همچنین در خصوص میزان کمبود آب در بخش کشاورزی از منابع آب سطحی با توجه به کاهش بارندگی و به تبع آن جریانات سطحی و خشک شدن رودخانه‌ها، این میزان حدود ۳۳۵ میلیون مترمکعب برآورد می‌شود.
آمری در خصوص تامین آب صنایع نیز گفت: میزان مصرف آب صنعت استان در حدود ۷۰ میلیون مترمکعب است که عمده آن از منابع آب زیرزمینی تامین می‌شود که درصورت بروز خشکسالی‌های متمادی، در این بخش نیز شاهد مشکلاتی خواهیم بود هرچند از بخش‌های دیگر کمتر خواهد بود.
وی به تهدیدات ناشی از احتمال فرونشست زمین اشاره کرد و افزود: این تهدیدات به دلیل افت سطح آب‌های زیرزمینی در ارتباط با صنایع مستقر در منطقه وجود دارد، هرچند مطالعات کافی و مستند درخصوص میزان پدیده فرونشست در دشت‌های استان صورت نگرفته است لکن در صورت وقوع این امر بروز خسارات فراوان به تاسیسات دور از انتظار نیست.
وی گفت: مخاطرات پدیده فرونشست ابعاد گسترده‌ای دارد که از آن جمله می‌توان به تغییر ناهمسان در ارتفاع و شیب رودخانه‌ها، آبراهه‌ها و سازه‌های انتقال آب، شکست یا بیرون‌زدگی لوله جدار چاه‌ها و در نتیجه تنش‌های تراکمی ناشی از تراکم آبخوان‌ها و ایجاد اختلال در بهره‌بهرداری از منابع آب زیر زمینی، پیشروی امواج در مناطق پست ساحلی، کاهش برگشت ناپذیر تمام یا بخشی از مخزن آب زیرزمینی و در نتیجه از بین رفتن یا کاهش تخلخل مفید نهشته‌ها، کاهش میزان نفوذپذیری سطحی و پیرو آن گسترش پهنه‌های بیابانی و سیلابی و کاهش بازدهی یا ایجاد تخریب در شریان‌های حیاتی و سازه‌های مهم، آسیب‌رسانی به خطوط آبرسانی، گاز، نفت و خطوط ارتباطی مانند راه آهن، جاده و …همچنین آسیب‌رسانی به تاسیسات شهری مانند ساختمان‌ها، پل‌ها، سیستم فاضلاب شهری و… اشاره کرد.
عدم تخصیص اعتبارات مورد نیاز، مهمترین مشکل اجرای طرح‌های توسعه منابع آب
مدیر عامل شرکت سهامی آب منطقه‌ای مرکزی در ادامه به طرح‌های تامین و انتقال آب اشاره کرد و افزود: مهمترین مشکلات موجود در اجرای طرح‌های توسعه منابع آب علیرغم وجود دانش کافی و کارشناسان مجرب در این حوزه، عدم تخصیص اعتبارات مورد نیاز و بالتبع طولانی شدن روند اجرای طرح‌های مذکور است. بدیهی است در صورت ابلاغ اعتبار و تخصیص‌های مکفی جهت اجرای طرح‌های تامین و توزیع آب در سطح استان، توانائی لازم و کافی در شرکت جهت اجرای این طرح‌ها وجود دارد.
وی در خصوص پیامدها و عوارض اجتماعی، اقتصادی و انتظامی ناشی از کمبود آب در استان نیز گفت: بدلیل کاهش بارندگی و وقوع خشکسالی، تخلفات حفاری و بهره‌برداری‌های غیرمجاز از منابع آب بخصوص منابع آب زیرزمینی تشدید خواهد شد. در برخی از روستاها که منابع تأمین آب آنها آب زیرزمینی بویژه چشمه و قنات است شاهد کمبود و قطعی آب خواهیم بود که باعث نارضایتی مردم خواهد شد و شرکت آب و فاضلاب می‌بایست تمهیدات لازم را در این خصوص اتخاذ کند.
او بیان کرد: در صورت استمرار خشکسالی در سال آتی و با توجه به کاهش شدید دبی ورودی، حجم مخزن سدهای استان به شدت کاهش پیدا خواهند کرد و تأمین آب شرب شهر اراک و پالایشگاه شازند از سد کمال صالح و تأمین آب شرب و کشاورزی ساوه از سدالغدیر ساوه دچار بحران خواهد شد که نیازمند توجه و مدیریت بهینه مصرف و بهره‌برداری است.
برداشت بی رویه از آبخوان ها، خسارت زاست
آمری گفت: برداشت بیش از حد ظرفیت منابع آب زیرزمینی بر وضعیت کمی و کیفی منابع آب سطحی و زیرزمینی اثر گذاشته و برداشت بی‌رویه از آبخوان‌ها بخصوص آبخوان دشت‌های ساوه، زرندیه، اراک، کمیجان و خمین منجر به افت سطح آب‌های زیرزمینی شده و موجب ایجاد خسارت‌های جبران ناپذیری ازجمله کاهش آبدهی چاههای کشاورزی، نشست زمین، بیابان زایی و کاهش نفوذناپذیری خاک خواهد شد.
او به کاهش جریانات آب سطحی و خشک شدن چشمه‌ها و قنوات و نهایتا از بین رفتن باغات و کاهش محصولات بهاره و کاهش تولید اشاره کرد و افزود: عدم توانایی تامین آب زیست محیطی در رودخانه‌ها و مسیرها و ایجاد درگیری و تنش بین حقابه بران بالادست و پایین دست رودخانه‌ها از جمله پیامدها و عوارض اجتماعی، اقتصادی و انتظامی ناشی از کمبود آب در استان است.
چند راهکار و پیشنهاد برای مدیریت منابع آبی/لزوم تکمیل برقی‌کردن چاههای کشاورزی
این مقام مسئول در شرکت آب منطقه ای مرکزی به پیشنهادات و راهکارهای اجرایی و عملیاتی در حوزه رفع مشکلات در حوزه آب اشاره کرد و با تاکید بر لزوم اجرای برنامه‌های مصوب سازگاری با کم‌آبی استان و همچنین پروژهای طرح احیاء و تعادل‌بخشی منابع آب، تامین و تخصیص ۱۰۰ درصدی اعتبارات مورد نیاز و اخذ تمهیدات و پیش‌بینی‌های لازم توسط شرکت آبفای استان به منظور شناسایی شهرها و روستاهایی در آینده نزدیک دچار تنش آبی خواهند شد، گفت: شرکت توزیع نیروی برق استان در راستای ماده ۲ قانون تکمیل برقی‌کردن چاههای کشاورزی و به منظور رعایت ساعت کارکرد مندرج در پروانه‌های بهره‌برداری چاههای کشاورزی و جلوگیری از اضافه برداشت از این طریق، اقدامات لازم را بعمل آورد.
وی همچنین لزوم فرهنگ‌سازی مناسب توسط صدا و سیمای استان و پخش تیزر، زیرنویس و کلیپ در خصوص موارد فوق، تسریع در پروژه نصب کنتورهای هوشمند بر روی چاههای کشاورزی، جلوگیری و محدود کردن کشت دوم در بعضی مناطق استان که با تنش آبی مواجه هستند، تشدید برخورد قاطع با متخلفین برداشت غیر مجاز از منابع آب از طریق مشارکت و همکاری تمام دستگاه‌های اجرایی، نظامی و سیاسی استان جهت پر و مسلوب‌المنفعه کردن چاههای غیر مجاز را از جمله راهکارها دانست.
مسئولیتی که بر دوش کشاورزی است
حوزه کشاورزی بزرگترین مصرف کننده منابع آبی در استان است و شکی نیست که این حوزه مسئولیت سنگینی برای بهبود روش های مصرف آب، جلوگیری از تولید محصولات پر آب‌بر و البته جلوگیری از ضایعات محصولات کشاورزی است.
آمری در این خصوص، انجام اقدامات ترویجی مناسب و بکارگیری ظرفیت‌های موجود نظیر نظام صنفی کشاورزی و غیره نسبت به اطلاع‌رسانی مناسب به کشاورزان توسط سازمان جهادکشاورزی به منظور اجتناب از کشت دوباره و چند باره زمین‌های کشاورزی علی‌الخصوص محصولات جالیزی پر آب‌بر نظیر هندوانه و همچنین بیمه کردن محصولات را از جمله راهکارها و پیشنهادات عنوان کرد.
قدمی که شورای برنامه‌ریزی باید بردارد
وی افزود: پیش‌بینی اعتبارات مورد نیاز در شورای برنامه‌ریزی استان و شهرستان‌ها جهت تسریع در اجرای پروژه‌های مربوط به کاهش اثرات خشکسالی و همچنین افزایش اعتبارات سنواتی طرح‌های آبرسانی استان و ابلاغ صددرصدی تخصیص آنها و استفاده از ظرفیت پساب تصفیه‌خانه‌های شهرهای استان بعنوان یک منبع مطمئن و پایدار در تامین آب صنایع و خدمات نیز باید مورد توجه جدی قرار گیرد./منبع : ایسنا
