سمیه بهرامی؛ دانش‌آموخته دکتری محیط‌زیست، دانشگاه آزاد تهران.
مهدی خداداد؛ کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی، دانشگاه گلستان
چکیده
شناخت اصول محیط‌زیست و پرهیز از تخریب و سعی برای سالم‌سازی آن از بارزترین حقوق انسانی مورد تأکید در قرآن می‌باشد. قرآن کریم مهم‌ترین منبع شناخت موضع دین اسلام در زمینه محیط‌زیست طبیعی و انسانی بوده و کامل‌ترین کتاب الهی، متضمن واژگان کلیدی است که در شناسایی محیط‌زیست و عناصر شکل‌دهنده آن و ارشادات اخلاقی و الزامات حقوقی مربوط به آن مؤثر است؛ واژه‌های خلقت، رحمت، آیه، خلافت، مالکیت از جمله کلماتی هستند که موضع قرآن کریم در این زمینه را نشان می‌دهند. قرآن کریم سند نهایی وحی مشتمل بر گزاره‌هایی توصیفی از طبیعت و دستوری نسبت به رابطه انسان با طبیعت است که از مجموع آنها می‌توان به قواعد اخلاقی و حقوقی موردنظر قرآن در زمینه محیط‌زیست طبیعی و انسانی دست‌یافت؛ بنابراین آنچه در این نوشتار ارائه می‌گردد نگاه توصیفی قرآن به طبیعت و محیط‌زیست طبیعی و الگوی تعامل مطلوب با آن است. در این مقاله، مبانی حق بهره‌مندی از محیط‌زیست سالم، از دیدگاه قرآن کریم با روش توصیفی و تحلیلی و روش کتابخانه‌ای مورد بررسی قرار می‌گیرد و در نتیجه حقوق محیط‌زیست در قرآن تبیین می‌شود.
واژگان کلیدی: قرآن، محیط‌زیست، حقوق، اسلام.
مقدمه
محیط‌زیست نیز همانند سایر موضوعات از حقوقی بهره‌مند است که این حقوق در قرآن تیز آمده است، در این مقاله سعی می‌شود حقوق محیط‌زیست در قرآن شناسایی شود. محیط‌زیست طبیعی که حیات بیولوژیکی گیاهان و جانوران در آن شکل‌گرفته استمرار می‌یابد از چنان اهمیتی برخوردار است که به‌عنوان مهم‌ترین موضوع زیستی انسان و دیگر موجودات زنده موردتوجه قرار گرفته است. از طرف دیگر تمدن صنعتی ناشی از تأسیسات و بناها و مکان‌ها و محل زندگی انسان‌ها و تمدن مدنی مربوط به مناسبات اجتماعی انسان‌ها و تأثیر متقابل محیط‌زیست طبیعی با محیط‌زیست انسانی، هر دین‌پژوه را به مطالعه عمیق متون دینی، جهت دریافت موضع دین در این زمینه فرامی‌خواند. قرآن کریم مهم‌ترین منبع شناخت موضع دین اسلام در زمینه محیط‌زیست طبیعی و انسانی است. قرآن‌پژوهی که مسئله محیط‌زیست طبیعی و انسانی را به آموزه‌های قرآن کریم عرضه می‌دارد به دنبال دستیابی به دیدگاه آن کتاب الهی در زمینه توصیف محیط‌زیست و بایدونبایدها در مناسبات انسان‌ها با آن است. برای دریافت صحیح مسئله مورد پژوهش بایستی در مبحث نخست مبادی تصوری و تصدیقی که در فهم مسئله مؤثر است به‌اختصار بیان نمود.
مفهوم محیط‌زیست یا از علوم طبیعی نشئت می‌گیرد و یا از علوم معماری و شهرسازی؛ محیط‌زیست به مفهوم نخست آن مجموعه‌ای از پدیده‌های طبیعی و تعادل بین عناصر مؤثر در طبیعت است که حیات بیولوژیکی گیاهان و جانوران را تضمین می‌نماید و محیط‌زیست به مفهوم دوم رابطه تعاملی است که بین تأسیسات و محیطی که در آن ایجاد می‌شود وجود دارد؛ بنابراین محیط‌زیست برای خاک، آب‌وهوا (منابع طبیعی) و انواع حیوانات و گیاهان و تعادل بیولوژیک بین آنها (طبیعت) شهر و مناظر آن، به کار می‌رود.
مفهوم محیط‌زیست
مفهوم محیط‌زیست یا از علوم طبیعی نشئت می‌گیرد و یا از علوم معماری و شهرسازی؛ محیط‌زیست به مفهوم نخست آن مجموعه‌ای از پدیده‌های طبیعی و تعادل بین عناصر مؤثر در طبیعت است که حیات بیولوژیکی گیاهان و جانوران را تضمین می‌نماید و محیط‌زیست به مفهوم دوم رابطه تعاملی است که بین تأسیسات و محیطی که در آن ایجاد می‌شود وجود دارد؛ بنابراین محیط‌زیست برای خاک، آب‌وهوا (منابع طبیعی) و انواع حیوانات و گیاهان و تعادل بیولوژیک بین آنها (طبیعت) شهر و مناظر آن، به کار می‌رود.
بعد معنوی محیط‌زیست
محیط‌زیست به معنای اعم آن از چنان گستره‌ای برخوردار است که علاوه بر عناصر طبیعت و تعادل آن، مسئله کیفیت زندگی انسان را شامل می‌شود. انسان، با استفاده و قدرت مسخرسازی طبیعت و باقدرت آفرینندگی خویش قادر است با تلفیق عناصر طبیعت با عناصر کیفیت زندگی خویش در محل زندگی، کار و تفریح، محیط‌زیستی را برای خویش سامان بخشد که ضمن بهره‌مندی از طبیعت، ابعاد فرهنگی، تاریخی و معنوی را پدید آورد که شکل‌دهنده بُعد انسانی محیط‌زیست بوده و شایسته است از آن به بُعد معنوی محیط‌زیست یاد شود.
حقوق محیط‌زیست
حقوق محیط‌زیست، شاخه‌ای از علم حقوق است که به مطالعه قواعد حقوقی موجود در زمینه محیط‌زیست طبیعی و انسانی می‌پردازد که یکی از اهداف آن حفظ تعادل اکولوژیک طبیعت دررابطه‌با فعالیت‌های انسان است؛ بنابراین حقوق محیط‌زیست فعالیت‌های انسان‌ها را بر روی عناصر و محیط‌های طبیعی تعریف کرده و سازمان‌دهی کرده و کیفیت زندگی بهتر را تضمین می‌نماید.
قرآن کریم
قرآن کریم سند نهایی وحی مشتمل بر گزاره‌هایی توصیفی از طبیعت و دستوری نسبت به رابطه انسان با طبیعت است که از مجموع آنها می‌توان به قواعد اخلاقی و حقوقی موردنظر قرآن در زمینه محیط‌زیست طبیعی و انسانی دست‌یافت؛ بنابراین آنچه در این نوشتار ارائه می‌گردد نگاه توصیفی قرآن به طبیعت و محیط‌زیست طبیعی و الگوی تعامل مطلوب با آن است.
- مفاهیم اساسی قرآنی و آموزه‌های اخلاقی و حقوقی آن در زمینه محیط‌زیست.
قرآن کریم مهم‌ترین و کامل‌ترین کتاب الهی، متضمن واژگان کلیدی است که در شناسایی محیط‌زیست و عناصر شکل‌دهنده آن و ارشادات اخلاقی و الزامات حقوقی مربوط به آن مؤثر است؛ واژه‌های خلقت، رحمت، آیه، خلافت، مالکیت از جمله کلماتی هستند که موضع قرآن کریم در این زمینه را نشان می‌دهند.
خلقت
مبدأ پیدایش آفرینش، خداوند متعال است. قرآن کریم حمد و ستایش را مخصوص خداوندی دانسته است که خالق آسمان‌ها و زمین است. «الحَمدُلِلَهِ الَّذِی خَلَقَ السَّمَوَاتِ وَ الأرضَ…»؛ (انعام، ۱) بنابراین پدیده‌ها و آفریده‌ها از حسن و زیبایی‌آفرینشی برخوردارند. زیبایی و حسن آفرینشی موجودات ناشی از آن است که آنها در بستر عدالت آفریده شده‌اند چنانکه رسول اکرم (ص) فرمود: «بالعدل قامت السموات و الأرض»؛ (بان ابی جمهور، ۱۴۰۵، ج۴، ص۱۰۳، ح۱۵۰) و اصولاً عدل ترازوی خداوند در امر آفرینش است. «وَ السّماءَ رَفَعَهَا وَ وَضَعَ المِیزَانَ» (الرحمن، ۷) و خلقت بر اساس حق که ملازم عدل است شکل‌گرفته است: «مَا خَلَقنَا السَّمَواتِ وَالأرضَ وَ مَا بَینَهُمَا إِلّا بِالحَقِّ…»؛ (احقاف، ۳) لذا خداوند بر اساس حق و عدالت هر موجودی که شایستگی آن را داشت، از لطف خود بهره‌مند ساخت و آن را در مسیر تکامل خود هدایت فرمود. «رَبُّنَا الَّذِی أَعطَی کُلَّ شَیءِ خَلقَهُ ثُمَّ هَدَی»؛ (طه، ۵۰)
رحمت
از مهم‌ترین ویژگی این رحمت تقدم آن بر غضب الهی است، «یا من سبقت رحمته غضبه»؛ لذا رحمت سابقه الهی یک جریان فراگیر و ثابت است و بنابراین می‌توان گفت در نظام آفرینش و طبیعت، رحمت است که اصالت دارد. (مطهری، ۱۳۵۳،ص۲۴۶). کتاب آفرینش طبیعت و محیط‌زیست، مرجع صلاحیت‌دار برای شناسایی حقوق واقعی موجوداتی است که در محیط‌زیست زندگی می‌کنند یا در آینده خواهند زیست. حق برخورداری از سلامت و پاکیزگی، از حقوق اولیه محیط‌زیست طبیعی و انسانی به شمار می‌آید؛ لذا هرگونه فعالیت صنعتی و اقتصادی تنها در صورت عدم مغایرت با اصل سلامت و پاکیزگی محیط‌زیست قابل‌پذیرش است. در متون دینی، خداوند پاکیزه و دوستدار پاکیزگی معرفی شده است (نهج الفصاحه، شماره ۷۰۳) و بهشت را تنها برای پاکیزه‌ها مهیا نموده (نهج الفصاحه، شماره ۶۱۲) و بر تحصیل حداکثر پاکیزگی تأکید ورزیده و اساس اسلام را پاکیزگی دانسته است (نهج الفصاحه، شماره ۱۱۸۲).
تسخیر
بر اساس آموزه‌های قرآن کریم طبیعت در تسخیر انسان است. راغب اصفهانی در مفردات، تسخیر را به معنای حرکت‌دادن و راندن قهری به‌سوی هدف معین دانسته است. (راغب اصفهانی، ۱۳۷۶، ص۲۳۲) طبرسی نیز در مجمع البیان آن را به رام کردن معنی کرده است. در قرآن کریم آیات فراوانی از تسخیر موجودات طبیعی برای انسان حکایت دارد، یعنی موجودات طبیعی برای هدف بهره‌وری انسان رام شده‌اند؛ چنانکه می‌فرماید: «خداوند نهرها را مسخر شما ساخت» یعنی هدف از تسخیر، بهره‌وری انسان از آسمان‌ها و زمین است. (علامه طباطبایی، ۱۴۰۵، ج۱۶،ص۲۲۹).
مالکیت
مالکیت حقیقی همه موجودات آفرینش از جمله انسان و طبیعت از آن خداوند متعال است.
«وَ لِلَهِ مُلکُ السَّماوات وَ الأرضِ وَ اللَهُ عَلَی کُلِّ شَیءٍ قَدیرٌ» (آل عمران، ۱۸۹) و «…لَّهُ مَا فِی السَّماوات وَ الأَرضِ کُلٌّ لَّهُ قانِتُونَ». (بقره، ۱۱۶) مالکیت حقیقی خداوند قابل‌واگذاری به انسان نیست. «… وَ لَم یَکُن لَّهُ شَریکٌ فِی المُلکِ…» (اسراء، ۱۱۱) لذا انسان نمی‌تواند نسبت به پدیده‌های طبیعی احساس مالکیتی حقیقتی نماید و هرگونه تصرف از جمله تصرف، زیان‌بار را در آن داشته باشد. آنچه که در اختیار انسان با مالکیت اعتباری قرار گرفته است در حقیقت امانت الهی است و انسان امانت‌دار، مملوک خداوند است. «ءَامِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أنفِقُوا مِمَّا جَعَلَکُم مُّستَخلَفِینَ فِیِه…» (حدید، ۷)
انسان برای برقراری ارتباط با خود، دیگران و دیگر موجودات و اشیا باید مملوکیت خود و دیگر موجودات عالم را، نسبت به خدای سبحان در نظر داشته باشد و برای تحصیل اذن مالک مطلق عالم هستی، تلاش کند. اخذ اذن پروردگار، در گرو تبعیت از اوامر و نواهی اوست که توسط انبیا و رسولان الهی در قالب «دین» ارائه و تبیین شده است؛ (جوادی آملی، بی تا، ص۱۷۲).
آیه
قرآن کریم آسمان‌ها و زمین را آیه عظمت خداوند می‌داند. «خَلَقَ اللهُ السَّمَوَاتِ والأرضَ بِالحَقِّ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیهً لِلمُؤمِنِینَ»؛ (عنکبوت، ۴۴) «وَ مِن ءَایاتِهُ خَلقُ السَّمَوَاتِ وَ الأَرضِ وَ اختِلَفُ ألسِنَتِکُم وَ ألوَانِکُم إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیاتٍ لِلعالِمِینَ.»(روم، ۲۲) خداوند روییدن گیاهان را در زمین آیه‌ای از خود دانسته است: «أوَلَم یَرَوا إِلَی الأرضِ کَم أنبَتنَا فِیهَا مِن کُلِّ زَوجٍ کَریمٍ إِنَّ فِی ذَلِکَ لآیَهً وَ مَا کَانَ أَکثَرُهُم مُّؤمِنِینَ»؛ (شعراء، ۸-۷).
نتیجه
قرآن کریم مشتمل بر گزاره‌های توصیفی در زمینه محیط‌زیست است و سوگند به عناصر طبیعت نام‌گذاری سوره‌های قرآن به نام برخی از آنها از جایگاه مهم آنها در نزد خداوند و فرهنگ قرآنی حکایت می‌نماید.
قرآن کریم مشتمل بر گزاره‌های دستوری در زمینه مناسبات انسان با محیط‌زیست است که از بایدهای احکام تکلیفی استجاب و وجوب و نبایدهای آن احکام کراهت و استحباب استظهار می‌شود٫ قرآن کریم تجاوز به طبیعت را اعتداء و افساد در زمین می‌داند و متجاوز را محروم از رحمت الهی و مستحق غضب و عذاب معرفی می‌کند، علاوه بر مسئولیت اخروی و محرومیت وضعی ناشی از تجاوز به طبیعت و محیط‌زیست، مسئولیت کیفری و مدنی متجاوز در حقوق اسلام قابل‌شناسایی و تأکید است. واژه‌های خلقت، رحمت، آیه، خلافت و مالکیت، از مفاهیم کلیدی کشف موضع قرآن کریم، در زمینه محیط‌زیست و حقوق آن به شمار می‌آید. قرآن کریم مشتمل بر آموزه‌هایی است که از الگوی تعامل اخلاقی انسان با محیط‌زیست حکایت دارد.
منابع
- ابن ابی جمهور، محمدبن زین الدین، (۱۴۰۵)، عوالی اللئالی، قم: سیدالشهدا، جلد ۱ و۴٫.
- آیات قرآن کریم در مورد حقوق محیط‌زیست.
- جوادی آملی، عبدالله، (۱۳۸۶)، اسلام و محیط‌زیست، مرکز نشر اسراء.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، (۱۳۷۶)،معجم مفردات الفاظ القرآن، انتشارات مرتضوی.
- طباطبایی، محمدحسین، (۱۳۹۳)، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، جلد ۱ و ۱۶.
- مطهری، مرتضی، (۱۳۵۳)، عدل الهی، قم: مؤسسه انتشارات اسلامی.
- نهج الفصاحه، (۱۳۵۴)، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: سازمان چاپ و انتشارات جاویدان.
