مریم رشیدخانی؛ مدیر مسئول سبزرسانه و نشریه توسعه سبز
مقدمه
تالاب ها به عنوان منابع طبیعی دست نخورده و بکر شناخته می شوند و یا اینگونه باید باشند. ارزش و زیبایی یک تالاب ، در نظر اکثر مردم بیش از سایر عوارض طبیعی هم اندازه آن می باشد اغلب مردم آرامش یک تالاب را نسبت به کوه و بیابان ترجیح می دهند.
تعداد زیاد گیاهان و جانوران موجود در تالاب های موجب جلب توجه مردم می شود مثلاً نی ها، رقص آنها در باد و پرندگانی که در لابلای آن مخفی شده اند چشم انسان را برای دیدن و گوش را برای شنیدن کنجکاو می کند. علاقمندان به طبیعت ، تالاب را دارای ارزش شفابخش روانی دانسته و به دیدن زیبائی های آن توصیه می کنند.
تالاب چیست؟
تالاب از دو کلمه تال و آب تشکیل شده است و در اصل واژه ای هندی به مفهوم آبگیر است و در گویش محلی تال به معنای نیلوفر آبی است.
از نظر لغوی تالاب به آبگیر، حوض، استخر، برکه بزرگ یا جائی که آب رودخانه یا باران جمع شود هم گفته می شود.
تالاب ها عموماً درمناطق پست واقع شده اند که ممکن است به صورت باتلاق، مرداب و آبگیر (طبیعی یا مصنوعی) باشند ، آب تالاب ها دائمی یا موقت می باشد که در بعضی از آنها ساکن و در برخی نیز جاری هستند. ضمناً مزه آب در تالاب ها شیرین، نیمه شور و شور است. آب بندها نیز جزء تالاب ها مصنوعی محسوب می شوند.
تالاب ها چگونه تشکیل می شوند؟
در جلگه های ساحلی تشکیل تالاب های طبیعی و تالاب های انسان ساخت (آب بندان ها) یک پدیده معمولی محسوب می گردد، مثلاً در سواحل مازندران و گیلان (شمال ایران) از اواخر دوران چهارم و نیز همزمان با پس رفتن آب دریای مازندران در دامنه کوه های البرز تالاب های زیادی تشکیل گردید.
برخی از تالاب ها بر اثر گسترش رشته های ماسه ای ساحلی و جدا شدن بخشی از آب دریا در پشت این رشته ها بوجود می آیند. آب رودخانه ها به هنگام رسیدن به دریا تحت تاثیر امواج قرار گرفته و پس از ته نشین شدن در بستر دریا رشته های ماسه ای بوجود می آورند و تالاب بصورت ذخیره گاه آب شیرین نمایان می شود.
چگونگی تشکیل تالاب ها به اندازه تعداد آنها متفاوت است و نمی توان دو تالاب را از هر نظر برابر و یکسان تلقی نمود. در مناطق شمالی کشور با استفاده از بیل و بلدوزر خاکها به اطراف منتقل شده و ضمن دیواره سازی نسبت به ایجاد تالاب اقدام و به منظور جذب پرندگان زمستان گذران و آبیاری مزارع استفاده می شود.
اما در نوع دیگر ، اطراف تالاب به حال خود گذاشته می شود و فقط گود برداری شده و بقیه کار را بعهده طبیعت واگذار می نمایند.
البته آب بندهای دیگری وجود دارد که ساخت و ساز آنها مربوط به سال های دور بوده و به منظور ذخیره آب و یکی از اجزای سیستم آبیاری سنتی و همینطور ارزش های اقتصادی ، جذب پرندگان مهاجر زمستان گذران و تصفیه خود به خودی منابع آبی استفاده می شود.
آیا تالاب ها مفیدند؟
با جرات می توان گفت که هنوز خاصیت تالاب ها در کره خاکی بر انسان کاملاً معلوم و آشکار نشده است لذا با پیشرفت علم و درک و فهم انسان نسبت به طبیعت نقاط نا شناخته این دنیای پنهان در گوشه و کنار دنیا بر وی آشکار می گردد.
از جمله فواید تالاب ها را می توان تصفیه آب ، تنظیم جریان آب، تامین آب شرب، پرورش انواع ماهیان و گیاهان و جانوران کاهش آلودگی ها (آب ، هوا و …) و کاهش و کنترل سیلاب و فراهم ساختن محیطی مناسب برای زیست گاه پرندگان مهاجر اشاره کرد. بنابر این بسیاری از این منافع برای جوامع انسانی بمنظور فعالیت های صنعتی ، کشاورزی و … ضروری بوده و تخریب و از دست دادن آن موجب خسارت جبران ناپذیری می گردد.
اهمیت پوشش گیاهی در تالاب ها
گیاهانی که در تالاب ها می رویند از نظر پوشش گیاهی دارای خصوصیات ویژه ای هستند که باعث می شود خطوط ساحلی ، مصب ها و کناره رودخانه ، کمتر تخریب شوند، علاوه بر آن ، گیاهان تالاب ها فواید زیر راهم دارند :
- ریشه گیاهان با نگهداری خاک اطراف تالاب در خود ، باعث می شوند که دیواره های تالاب چسبندگی و دوام بیشتر پیدا کند.
- ریشه گیاهان سبب کاهش نیروی امواج ، جریان های آبی و سایر نیروهای فرساینده در تالاب میشوند.
- ریشه گیاهان در تالاب سبب حفظ و نگهداری رسوبات خطوط ساحلی می شوند.
- گیاهان تالابی سرعت جریان سیلاب را کاهش داده و با پخش آن مانع از اثرات تجمعی-تخریبی به پائین دست می گردد.
- ریشه گیاهان موجود در تالاب موجب جذب آلاینده ها و نقش موثری در عملیات تصفیه خود به خودی آب ایفا می کند.
- گیاهان آبزی موجود در تالاب پس از تخلیه و کاهش حجم آب و خشک شدن آن بعنوان علوفه برای تغذیه دام ها مورد استفده قرار می گیرد.
- گیاهان تالابی به عنوان دارد در صنایع داروسازی بکار می روند.
- از گیاهان آبزی (لوئی،نی،گالی و …) رای تولید صنایع دستی مثل حصیر ، کلاه، سبد و … استفاده می شود.
تالاب ها با این کار از فرسایش و وارد شدن صدمه به زمین های کشاورزی و مناطق مسکونی جلوگیری کرده و در برخی از مواقع تالاب ها به بهبود زمین های کشاورزی نیز کمک می کنند.
صید و شکار و تامین پروتئین در تالاب ها :
با توجه به فواید تالاب ها باید اشاره نمود که از ویژگی های خاص تالاب ها تنوع زیستی جانوران به خصوص پرندگان آبزی و کنار آبزی است که در فصل مهاجرت یعنی پاییز و زمستان یکی از منابع درآمدی و تامین پروتئین مورد نیاز افراد محلی می باشد و پرندگانی مانند اردک ها ، چنگرها، خوتکاها، آبچلیک و … به تعداد زیاد هر ساله برای زمستان گذرانی به تالاب های استان های شمالی مهاجرت می کنند و از حشرات و آفت هایی که به نوعی در فصل کشاورزی باعث از بین رفتن محصولات کشاورزی و میزان بازدهی و … می شوند تغذیه کرده تا این امر موجب شود به جامعه بشری خدمات بیشتری ارائه شود.
تالاب ها و آب و هوا:
با گرمای خورشید ،آب تالاب بخار شده و ایجاد رطوبت می کند که در تابستان رطوبت هوا از گرم شدن زیاد جلوگیری و موجب خنک شدن هوا می گردد همچنین در زمستان مانع از سرمای زیاد می شود. تالاب ها از طریق تشکیل ابر موجب بارندگی می شوند و رطوبت خاک و آب را اضافه می کنند و چون کند تز ار زمین سرد و گرم می شوند تغییر درجه حرارت روزانه را متعادل می کنند. گیاهانی که در تالاب ها می رویند نیز با عمل تبخیر و تعریق به میزان رطوبت هوا می افزایند و از تغییرات ناگهانی هوا جلوگیری میکنند.
تالاب هایی با وسعت و اندازه زیاد نسبت به تالاب های کوچک بر محیط زندگی بیشتر تاثیر می گذارند زیرا آب در اندازه های بزرگ زودتر تبخیر می شود.
تفریح و توسعه صنعت گردشگری :
تالاب ها جاذبه های گوناگون برای استفاده در امر گردشگری و نیز آموزش دارند. قایق سواری ، ماهیگیری، شکار، مشاهده پرندگان، گلها و گیاهان، فیلم برداری، انجام مسابقات شنا و نقاشی، الهام برای نویسندگی ، این همه تنوع در عطر، طعم، تمایل و نزدیکی انسان به طبیعت از آرزوهایی است که در بشر وجود دارد، تالاب ها می توانند این آرزو را برآورده سازند. تالاب ها به دلیل دارا بودن بسیاری از خصوصیات منحصر به فرد (تنوع زیستی – پناهگاه مناس و … ) مکان های مناسبی برای تفریح و گردشگری شناخته شده اند تفریح و گردشگری شناخته شده اند . تفریح و گردشگری طبیعی می تواند در اقتصاد محلی، کشوری و یا منطقه ای بسیار مفید واقع شوند.
اهمیت یک منطقه مناسب برای گردشگری ممکن است موجب افزایش برخی منافع دیگر نیز گردد. مثلاً اهمیت ناشی از مسائل حفاظتی ، اجتماعی، فرهنگی و زیبا شناسی یک منطقه تالابی می تواند سالانه میلیون ها تومان درآمد عاید جامعه محلی نماید.
تالاب ها و آب های زیر زمینی:
آبهای زیرزمینی از نعمت هائی است که خداوند برای استفاده انسان ها در اختیارمان قرارداده است تا بتوانیم با تلاش و کوشش خود از آنها بهره مند شویم. تالاب ها می توانند در کم و زیاد شدن آب های زیرزمینی تاثیر بگذارند آب تالاب ها در قسمت هائی از زیر زمین که نرم تر است فرو می روند و این حالت موجب می شود که سطح آب زیر زمینی بالا بیاید و گاهی هم حفر کانال هائی (بعنوان زهکش) در کنار این تالاب ها باعث پائین آمدن آبهای زیر زمینی می شود.
نقش ذخیره سازی و تامین آب زمین های کشاورزی و مصارف خانگی
در بسیاری از موارد تالاب ها بعنوان یک منبع آب کشاورزی و مصارف خانگی در جوامع محلی مورد توجه و استفاده قرار می گیرند.
تالاب ها می توانند به مانند انباری برای آب های اضافی باشند مثلاً در فصل هائی مانند بهار، پاییز و زمستان که بارندگی زیاد است بر اثر بارش سنگین یا طغیان رودخانه از سیراب جلوگیری و ضمن پیشگیری از تخریب و زهکشی زمین های اطراف، منبعی برای ذخیره آب کشارزی ، مصارف خانگی و احشام باشد.
مهمترین راه های حفاظت از تالاب ها بشرح ذیل می باشد:
- عدم خاک برداری و خاک ریزی
- جلوگیری از خشک کردن تالاب ها
- عدم تبدیل اراضی تالابی به اراضی کشاورزی،باغات،مسکونی و…
- جلوگیری از تخریب پوشش گیاهان تالابی
- جلوگیری از تخلیه پساب ها کشاورزی،فاضلاب های خانگی ، صنعتی و … به تالاب
- جلوگیری از تخلیه زباله به داخل تالاب
گاوخونی، تالاب خاموشی دیگر در مرکز ایران
تالاب ها اکوسیستم های آبی منحصر به فردی هستند که ۶ درصد از سطح کره زمین را فرا گرفته اند. ایران با داشتن ۲۵۰ تالاب با مساحتی بالغ بر ۵/۲ میلیون هکتار ، سهم ناچیزی از تالاب های جهان را به خود اختصاص داده و در این میان تالاب بین المللی گاوخونی به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و ایجاد کانون حیات در بیابان مرکزی کشور از اهمیت ویژه ای برخوردار است. ارزش های بی بدیل این اکوسیستم موجب شده همواره مورد توجه گردشگران، دانشمندان و دوستداران طبیعت قرار گیرد و در سطح بین المللی مورد توجه مجامع مرتبط باشد. این تالاب یکی از ۲۴ تالاب بین المللی ایران است که در کنوانسیون رامسر در سال ۱۳۴۹ به ثبت رسید.
تالاب گاوخونی به عنوان یک بوم سازگان پیچیده و ارزشمند طبیعی در مرکز ایران کارکردهای مختلف زیست محیطی از قبیل کاهش اثرات تغییر اقلیم ، گردشگری، تصفیه هوا، تغذیه سفره های آب زیرزمینی، تثبیت شن های روان ، جذب و کاهش ریز گردها، تولید علوفه، تنوع گونه ای و زیستگاه حیاط وحش را به عهده دارد که هر گونه تغییر در آن اثرات نامطلوی بر اکوسیستم شکننده کویرمرکزی ایران خواهد داشت.
موقعیت جغرافیایی
تالاب گاوخونی به عنوان نقطه پایانی مهم ترین رودخانه دائمی مرکز ایران یعنی زاینده رود، پس از طی بیش از ۴۰۰ کیلومتر از سرچشمه ، پهنه ای آبی را در دل کویر تشکیل داده است. این تالاب در فاصله ۱۴۰ کیلومتری جنوب شرقی اصفهان و ۳۰کیلومتری شهر تاریخی ورزنه در مجاورت تپه های شنی قرار دارد.
حداکثر عرض آن در حدود ۵۰ کیلومتر و حداکثر طول آن ۲۵ کیلومتر است. عمق آب در اکثر نقاط آن اندک و در حدود یک متر می باشد که بر اساس مقدار آب ورودی به تالاب در طول سال تغییر می کند . این منطقه ناحیه بسته ای است که بین رشته کوه های زاگرس و کوه های مرکزی واقع شده و شاید به صورت دره عمیقی بوده است که توسط رسوبات آبرفتی پر شده اشد. از جمله ارتفاعات مشخصی که در اطراف تالاب از نقاط پست مجاور قابل تشخیص هستند می توان به کوه های گریز (۲۵۲۳ متر)، کوه سیاه(۱۷۵۲متر)، میل(۲۲۰۲متر)، سورک (۲۵۰۰متر)، گره(۲۰۸۱ متر) و … اشاره کرد.
تالاب گاوخونی در شمال شرقی بخش جرقویه و جنوب غربی شهرستان نایین و غرب منطقه ی ندوشن از استان یزد و شمال غربی کویر ابرقو و شرق دهستان رودشتین واقع شده است.این مرداب به شکل یک گلابی از شمال به جنوب کشیده شده و به علت خشکی و کمبود آب ، به طور کلی تا شعاع ده ها کیلومتر خالی از سکنه است. در سمت غرب آن تپه های شنی روان قرار دارد که از فاصله چند کیلومتری شهر ورزنه آغاز می شود و تا نزدیکی جنوب شرقی روستای خارا از توابع بخش جرقویه ادامه دارد. جبهه شرقی تالاب مجاور کوه های شیر کوه و کوه های ندوشن قرار دارد و در جنوب آن پهنه وسیعی از اراضی نمکزار واقع شده است. محدوده تالاب گاوخونی در جبهه شمال به صحاری جنوب غربی شهر نائین و جنوب دهستان های تودشک و مشکنان ختم می شود.
از ارتفاعات مجاور تالاب آبراهه های سرچشمه به تالاب منتهی می شود . این آبراهه ها در فصول پر باران و مرطوب سال، آب قابل ملاحظه ای را به تالاب هدایت کرده و با گرم شدن هوا در تابستان و کاهش نزولات جوی خشک شده و تنها لایه ای از نمک در داخل آن برجای می ماند. زاینده رود نیز به عنوان تنها
منبع دایمی آب تالاب از بخش شمال غربی تالاب به آن وارد شده و منطقه ای را با پوشش گیاهی انبوه،شامل گیاهان گز، می و گیاهان شور پسند دیگر ، به نام جنگل (چمن زار) به وجود می آورد و این ، تنها بخش حاشیه ای تالاب استکه به خاطر دسترسی به آب تازه از لحاظ پوشش گیاهی قابل ملاحظه است در حالی که بخش های دیگر حاشه ای تالاب به علت شوری فوق العاده خاک، پوشش گیاهی در خور توجهی ندارد.
اگر به شهر ورزنه نزدیک ترین شهر مجاور تالاب و بهترین راه دسترسی به تالاب گاوخونی محسوب می شود که پذیرای مسافران، دانشجویان، محققین، شکارچیان و دوستداران طبیعت در طی سال جهت بازدید از تالاب است ولیکن دسترسی به تالاب گاوخونی از طریق بخش جرقویه و روستای خارا نیز امکان پذیر است اما با مشکلات بیشتری همراه می باشد. هنگامی که از بخش جنوبی تالاب و از روستای خارا به طرف تالاب پیش می رویم ابتدا یک پوشش گیاهی شامل گز و قیچ مشاهده می شود که با گذر از آن به یک منطقه بیابانی با شن های روان می رسیم و پس از آن می توان پهنه های وسیعی از نمک زارها و بلورهای نمک را مشاهده کرد که بر اثر تبخیر شدید آب شور تالاب، در حواشی آن برجای مانده اند. اما این شرایط سخت محیطی با رنگ قرمز جلبکهایی که در بین نمک زارها گسترش دارند، جلوه های زیبا و حیرت انگیزی را به وجود آورده است. به علت فراوانی نمک حاصل از تبخیر آب معدن نمک خارا در این منطقه فعال بوده و با وسایل مکانیکی نمک را استخراج و جهت مصارف صنعتی منتقل می کنند.
تالاب گاوخونی از لحاظ ویژگی های مرفولوژی از پلایای مرکزی ایران محسوب می شود. اصطلاح پلایا برای اولین بار توسط روسل به کار رفت و همزمان با روسل، گیلبرت اولین زمین شناسی بود که پلای گریت بیسین را مورد مطالعه قرارداد پلایا، نواحی پست، لم یزرع و بیابانی است که هرز آب مناطق مجاور در آن جمع می شود و چون یک ناحیه بسته است دریاچه موقتی را تشکیل می دهد. کرینسلی (۱۹۷۰) ضمن مطالعاتی که روی پلایای ایران انجام داده ۶۰ پلایا را شناسایی کرده که پلایای ورزنه (گاوخونی) یکی از آنها می باشد. طبق نظر وی پلایای ورزنه حدود ۵۵۰ کیلومتر مربع وسعت داشته که ۲۵ % آن را جلگه رسی و ۷۵ % آن را دریاچه فصلی تشکیل می دهد که به آن دریاچه لجنی و یا باتلاق نیز می گویند.
بر اساس این مطالعات پلایای ورزنه شامل واحدهای زیر است که در حقیقت سیمای ظاهری منطقه گاوخونی را تشکیل داده و توجه به آنها از نظر جغرافیای زیستی و بوم شناختی در ارتباط با پراکندگی فون و فلور منطقه حایز اهمیت می باشد.
مخروط افکنه ها :
این واحد در محدوده های شرقی و شمالی پلایای ورزنه قرار گرفته است. این مخروط ها دارای تن تیره بوده که نشان دهنده فعالیت موضعی و محلی آنها می باشد.
جلگه رسی :
این واحد در محلی که آب رودخانه وارد پلایا می شود و در حقیقت در مصب آبراهه های ورودی به لایا تشکیل می شود. پلایای ورزنه دارای یک جلگه رسی بزرگ در قسمت شمالی می باشد که در حقیقت مصب زاینده رود است. این جلگه رسی به صورت یک شکل دلتا مانند در قسمت شمال پلایا واقع شده و روی آن پوششی از گیاهان نی و جگن گسترش یافته است.
منطقه مرطوب:
این قسمت از پلایا که به صورت یک نوار ، دور تا دور پلایا را فرا گرفته است و حدود ۲۵ % از مساحت کلی آن را شامل می شود ، خود به دو قسمت مرطوب و خشک تر تقسیم می شود.
دریاچه فصلی :
در حقیقت پایین ترین سطح زهکش پلایاست این دریاچه فصلی بیشترین مقدار آب خود را از جریان دایمی رودخانه زاینده رود که از قسمت شمال آن به پلایا وارد می شود دریافت می کند.
تپه های ماسه ای :
در سراسر مرز غربی محدوده پلایای ورزنه یک سری تپه های ماسه ای طولی بزرگ مشاهده می شود که تحت تاثیر باد غالب در جهت شمال شرقی گسترش دارند. به نظر می رسد رسوبات بادی که از شن زارهای مجاور حمل شده اند در این ناحیه رسوب کرده و تپه های ماسه ای را تشکیل داده باشند.
ویژگی های طبیعی و اکولوژیک تالاب گاوخونی
تالاب گاوخونی به عنوان یکی از دریاچه های بارانی و چاله های تراکمی کواترنر از جایگاه ویژه ای درمیان قلمروهای دوران چهارم ایران برخوردار است. از تشکیلات زمین شناسی قابل توجه در منطقه ، می توان به مجموعه آتشفشانی نئوژن (۱۲ میلیون سال قبل) در شمال تالاب گاوخونی اشاره کرد. سنگ های موجود در منطقه از نوع آندزیبازالت،داسیت، آندزیت و ریوداسیت نئوژن هستند. مساحت قلمرو اولیه تالاب ۱۵ هزار و ۵۷۸ کیلومتر مربع بوده که مربوط به قدیمی ترین فاز پیشروی گاوخونی است. این قلمرو به تدریج کاهش یافته و به سطح فعلی یعنی کمتر از ۵۰۰ کیلومتر مربع رسیده که در ده سال اخیر از این عرصه نیز جزء پهنه ای خشک چیزی باقی نمانه است.
حوضه آبریز گاوخونی شامل سه جریان آبی دائمی و فصلی است که نیاز آبی تالاب را تامین می کنند. این سه جریان شامل رودخانه های زاینده رود، زرچشمه و ایزدخواست است که جریان اصلی حوضه یعنی
زاینده رود از ارتفاعات زاگرس در استان های چهارمحال و بختیاری و اصفهان تامین می شود.رودخانه های زرچشمه و ایزدخواست نیز از کوه های ناحیه جنوبی و جنوب غربی استان اصفهان و فارس سرچشمه میگیرند.
منطقه گاوخونی دارای اقلیم به نسبت گرم و خشک است. متوسط دما در آن ۱۵ درجه سانتی گراد بوده و متوسط بارش سالانه نیز ۹۱ میلی متر است. از آنجا که منطقه مستعد فرسایش بادی است، بستر خشک تالاب قابلیت بالایی برای تولید ریز گردهای نمکی دارد. با توجه به آمار ایستگاه هواشناسی سینوپتیک ورزنه می توان گفت جهت باد غالب سالانه در منطقه مورد مطالعه به طور عمده در جهات شرقی و غربی است. جهت باد غالب در فصل بهار وزمستان غربی ، در فصل تابستان شرقی وشمال شرقی و در فصل پاییز شرقی ، شمال شرقی و غربی است.
مطالعات خاک شناسی در محدوده تالاب گاوخونی نشان می دهد که میانگین PH رسوبات تالاب ۵/۸ و هدایت الکتریکی رسوبات بین ۱۳ تا ۸۰ دسی زیمنس بر متر بوده که نشان دهنده شور و قلیایی بودن خاک در این منطقه است. هدایت الکتریکی نمونه های آب اندازه گیری شده در خرداد ۱۳۹۴، ۵۰ دسی زیمنس بر متر بوده است.
بافت غالب خاک سطحی در بخش شمالی و شرقی تالاب به طور عمده سنگین ، در بخش غربی بیشتر سبک و در بخش جنوبی متوسط است. خاک منطقه دارای درصد بالایی از آهک و گچ است به نحوی که میزان آهک در خاک منطقه حدود ۳۰ درصد و میزان گچ در حدود ۵ درصد است. مقادیر فلزات نیز در رسوبات سطحی تالاب و نمونه های ریز گرد اندازه گیری شده که نتایج حاکی از آلودگی آنها به فلزات سنگین نیکل، سرب،روی،کروم،منگنز،آهن وکادمیوم بوده است.
تنوع گیاهی و ارزش های دارویی
مجموع گیاهان جمع آوری شده از منطقه که مورد شناسایی قرار گرفته اند بالغ بر ۶۵ گونه گیاهی است که در ۱۲ تیره (خانواده) و ۵۴ سرده (جنس) قرار می گیرند. تیره اسفناج (چغندر) با داشتن یش از ۱۷ گونه گیاهی بیشترین فراوانی و تنوع گیاهی را دارد در حالی که تیره های پیچک صحرایی، افدراسه، شمعدانی و … هر یک با داشتن حداقل یکگونه گیاهی کمترین تنوع گیاهی را شامل می شوند. در ذیل مهم ترین تیره های گیاهی منطقه با ذکر برخی از گونه های موجود در آن به طور مختصر معرفی شده اند.
تیره اسفناج :
گیاهان این تیره اعلب علفی و نمک دوست هستند که در بیشتر مناطق شور کویری و خشک جهان از جمله در کناره دریاها، باتلاقها و مردابها به خوبی رسد کرده و اجتماعات قابل ملاحظه ای را تشکیل می دهند.تالاب گاوخونی هم به خاطر داشتن حاشیه های مرطوب و شور ، زیستگاه مناسبی برای رشد بسیاری از گونه های شوررست این تیره می باشد به نحوی که تنوع گونه های گیاهی متعلق به این تیره در مقایسه با تیره های دیگر سهم بیشتری را در ترکیب رویش های منطقه ایفا می کند. از گونه های متعلق به این تیره که در جوامع گیاهی مختلف منطقه به خوبی قابل مشاهده هستید می توان به گونه ای از جنس لارک سلمه تره ، کورنولاکا، ژیرژنسونیا، گنگ ، هالوستاکیس، تاغ، جارو قزوینی (شکر شور) ، لوندزیا گونه های مختلف سالسولا، جفته شور(شیرمال)، اشنان(ایشنون) و سیاه شور(کاندول) اشاره کرد. از بین گیاهان ذکر شده از جنس لارک (آنابازیس) آلکالوئیدی به نام آنابازین (ایزومرنیکوتین)که دارای خاصیت حشره کشی بسیار قوی و سمی می باشد استخراج می کنند. می توان از گونه های مختلف سالسولا که گلهای رنگارنگ و چشم نوازی دارند در ایجاد فضای سبز مناطق کویری و از خاکستر برخی از گونه های آن به علت داشتن مواد قلیایی فراوان به جای سود استفاده کرد.به علاوه این گیاهان دارای خواص درمانی بوده و اعضای آن دارای اثر ملین و مدر است. از انواع سالسولا ماده ای به نام سالسولین نیز استخراج می کنند که پایین آورنده فشار خون می باشد. همچنین در زمان های گذشته از بخش های هوایی و خرد شده گیاه اشنان برای شستن لباس استفاده می شد.
تیره گز :
گونه های مختلف گز بیشتر در کنار آبهای شور، زمین های شوره زار و کنار رودخانه ها می رویند و شامل درخچه ها و یا درختانی با برگ های نوک تیز سوزنی و یا پولک مانندی است که به طور فشرده روی هم قرار می گیرند و از لحاظ ظاهری ، شکلی شبیه سرو دارند در شمال غربی تالاب گاوخونی و در جوار آبراهه های متعددی که به تالاب ختم می شوند پوششی فراوان،متراکم و متنوع از گونه های گز با ارتفاع قابل ملاحظه ای رشد می کنند که به همین دلیل این بخش از منطقه به جنگل زار مشهور است. پوست برخی از انواع درخچه های گز دارای تانن فراوان می باشد که اثر قابض داشته به علاوه مدر، اشتها آور و مقوی می باشد. ۵ گونه مختلف از انواع گز شامل شوره گز، گز گلبرگ نازک، گز چهار مادگی و … در این بخش از تالاب وجود دارند. متاسفانه در زمان های گذشته اهالی مناطق مجاور درخچه های گز این ناحیه را که به صورت بیشه زارهای متراکمی بودند برای تهیه زغال و همچنین سوخت، به طور بی رویه قطع می کنند که امروزه با منسوخ شدن این کار خسارات گذشته تا حدود زیادی ترمیم شده و سیمای جنگلی خود را دوباره بازیافته است.
تیره کاسنی :
این تیره دارای ۱۰ گونه مختلف در منطقه است که بیشتر بر روی دامنه کوه های مجاور که کمتر تحت تاثیر شوری تالاب قرار می گیرند ، رشد می کنند. این گیاه با گل های رنگارنگ خود مناظر زیبایی را در اوایل فصل بهار در این مناطق ایجاد کرده و در مدت کوتاهی خزان می شوند . از گونه های متعلق به این تیره که در مناطق مذکور رشد می کنند می توان به درمنه ، شکر تیغان گیاهی به نام محلی تلچه ، گل بابونه، سنسیو و … اشاره کرد.
تیرچه پیچک صحرایی :
این تیره فقط دارای یک گونه در منطقه است که در مسیرهای آبرفتی که در زمستان توسط آب پوشیده می شوند و در خاک های شور ، استقرار می یابد، تیره پیچک صحرایی را می توان در مجاورت آبراهه هایی که در نتیجه انشعاب رودخانه زاینده رود و در محل ورود به تالاب به وجود آمده است مشاهده کرد این تیره به نام محلی لیواش معروف است.
تیره شب بو :
هفت گونه مختلف از این تیره در منطقه شناسایی شده اند.بسیاری از گونه های تیره شب بو مصرف غذایی و یا ارزش دارویی دارند. بیشتر آنها دارای گلوکوزید گوگردی هستند که در استخراج اسانس های گوگردی کاربرد دارند. گیاهان دارویی در این تیره بسیار هستند و از گذشته دور مورد استفاده قرار می گرفته اند. همچنین بسیاری از گونه های این تیره زینتی هستند. گیاهی با نام محلی شلغمی ، گونه ای از جنس تره تیزک (چاله حموم) و دو گونه از جنس استریگموستموم ، از جمله گونه های متعلق به این تیره در تالاب گاوخونی هستند.
تیره ریش بز:
تنها گونه متعلق به این تیره در منطقه ریش بز می باشد که به علت شکل ظاهری انشعابات ساقه گیاه به این نام معروف است. این گیاه را می توان در ارتفاعات بالای کوه سیاه به خوبی مشاهده کرد که از تراکم پوشش نسبتاً خوبی برخوردار است. بردباری این گیاه نسبت به شوری کم است و از این رو در مجاورت دریاچه رشد نمی کند این گیاه خوش خوراک بوده و برای تامین علوفه دام استفاده می شود. گونه های مختلف افدراکم و بیش دارای آلکالوئیدی معروف به نام افدرین هستند که مصرف وسیعی در پزشکی دارد. افدرین استخراج شده شبیه آدرنالین عمل می کند و محرک مغز و اعصاب ، از بین برنده خستگی و ناراحتی ، افزایش دهنده فشار خون ، آرام کننده حرکات روده ای و تسکین دهنده و معالجه کننده رماتیسم می باشد.افدرا در بین گیاهان دارویی موجود از قوی ترین گیاهان دارویی موثر برونشها می باشد و یکی از قدیمی ترین گیاهان جهان است.
تیره شمعدانی :
گونه ای از جنس ارودیوم تنها گیاه این تیره در منطقه است که در خاکهای لومی که دارای مقادیر شن، رس و سیلت به اندازه یکسان می باشند رشد می کند و در نواحی صخره ای پوشیده شده توسط درمنه نیز می توان آن را مشاهده کرد این گیاه دارای گل هایی به رنگ قهوه ای متمایل به قرمز است.
تیره گندمیان:
این تیره شامل گونه های نی ، چمن شور، جاروپیغمبری ،ارموپیروم و … می باشد. که بیشتر گیاهانی علفی ، یکساله یا چند ساله می باشند و از لحاظ تامین علوفه دام اهمیت دارند. چمن شور که در بخش جنگل زار به خوبی رشد می کند و یا جارو پیغمبری که در ارتفاعات و جامعه گیاهی درمنه وجود دارد هر یک برای چرای دام به کار می روند. از بین گونه های مختلف این تیره بعضی گیاهان از فراوانی بیشتری نسبت به سایر گونه ها برخوردار بوده و پوشش های متراکمی را در ناحیه شمال غربی تالاب به وجود می آورند. بهره برداری از گیاه نی امروز در بسیاری از تالاب های کشور و جهان برای مصارف گوناگون متداول است به محوی که می توان از آن در ساخت بخش هایی از خانه ، دیوار پیش ساخته ای موسوم به کانتکس، تهیه خمیر مقوا و کاغذ نئوپان و علوفه استفاده کرد.
تیره شب خسب:
کهورک (جغجغه یا کیلیونی) گونه متعلق به این تیره است که در خاک های رسوبی بین محصولات زراعی و زمین های شور و در مسیر رودخانه و آبراهه های منتهی به تالاب رشد می کند.
تیره گل جالیز:
گونه ای از گل جالیز در اطراف تالاب و بر روی زمین های شنی رشد می کند . این گیاه فاقد کلروفین می باشد و بیشتر انگل ریشه درخچه های گز در منطقه است. جالب است بدانیم که برخی تز گونه های گل جالیز به عنوان تونیک ، مقوی و رفع کننده ناراحتی های خون بوده و در معالجه عقیمی به کار می رود.
تیره پروانه آساها:
گیاهانی از این تیره که در محدوده تالاب گاوخونی وجود دارند عبارتند از :خارشتر ، شیرین بیان و سه گونه از گیاه گون و … که بیشتر بر روی زمین های شنی و خشک حاشیه رشد می کنند . خارشتر گیاهی است خاردار که در بیشتر نقاط خشک و بیایانی ایران رویش می کند و از سرشاخه های آن برای چرای دام استفاده می شود. از ریشه گیاه شیرن بیان هم ترکیبات گلیسیریزین به دست می آورند که مصرف دارویی دارد و از قدیم ریشه آن به صورت دم کرده برای درمان برخی بیماریها متداول لپبوده است. این گیاه در بوشهر و فارس به نام مهک ، تهران و شمال ایران با نام شیرین بیان ، کرمان به نام متکی و اصفهان میجو یا مژو معروف است ودر کتب طب سنتی قدیم سوس معرفی شده است. از عصاره شیرین بیان و عرق آن هم چنین مشروب غیر الکلی فرح بخش درست می کنند که به آن کوکو می گویند. برداشت ریشه یا ساقه این گیاه برای مصارف دارویی باید در سال سوم هنگامی که برگ های آن در حال ریختن اسن=ت انجام گیرد.
تیره علف هفت بند:
اسکنبیل و کاروانکش دو گونه این تیره هستند که در نقاط شنی رشد می کنند از اسکنبیل برای تثبیت تپه های شنی حاشیه تالاب می توان استفاده کرد.
تیره سیب زمینی :
تنها گونه این تیره در منطقه گرگ تیغ (اشک) است که به خاطر تیغ های مشهورش به این نام خوانده می شود. کاربرد این گیاه در مناطق کویری و خشک در ایجاد حصارهای طبیعی است.
تیره چتریان(جعفری):
گونه ای از جنس آنقوره ، گیاهی با نام محلی خولگی ، خارخروسک و شومانیا از جمله گیاهان این تیره هستند که در منطقه رویش دارند.
تیره قیچ:
سه گونه از این تیره، در منطقه رشد می کنند که شامل اسپند، خارخسک(نخودی) و قیچ می باشند و اسفند یا اسپند که در کتب طی سنتی با نام حرمل آمده است و نوعی سداب وحشی است خاصیت دارویی داشته و دانه آن مخدر است و به عنوان تب بر ، کاهنده درد معده و در معالجه کرم های روده در مردان استفاده می شود. جوشانده برگ آن برای درمان رماتیسم و ریشه آن برای کشتن برخی از حشرات موزی مفید است. خارخاسک که با نام های دیگری همچون شکرهنج و خارسوهوک نیز معروف است برای افزایش شیر، از بین بردن انگل های شکم، معالجه آبسه ها، اسهال خونی، درمان التهاب و برفک دهان و … به کار می رود.
قیچ که در اغلب نقاط به کل قیچ نیز معروف است و با نام های دیگری همپون آغاجی ، زرین چو، قره قان و کچ نیز خوانده می شود ، گیاهی است چند ساله به صورت درخچه های کوچک که در ارتفاعات مشرف به تالاب از جمله دامنه کوه سیاه رویش می کند. در گذشته از این گیاه برای تهیه سوخت و زغال استفاده می شود.
مهم ترین تهدیدات پوشش گیاهی تالاب گاوخونی
مطالعات محدودی در زمینه عوامل تهدیدکننده تالاب گاوخونی انجام شده است. مکوندی و همکاران با استفاده از شاخص EFMEA و تحلیل سلسله مراتبی، این تهدیدات را در سه زمینه اصلی فیزیکو شیمیایی، بیولوژیکی و اقتصادی اجتماعی شناسایی کردند که کاهش میزان آب ورودی به تــالاب و افزایــش شــوری مهمتریــن تهدیــدات فیزیکوشــیمیایی هســتند. همچنیــن نابــودی زیســتگاههای حیــات وحــش تهدیــد مهـم بیولوژیـک منطقـه اسـت و نهایتـاً برداشـت بیرویـه از آب زاینــده رود و آلودگــی آب تــالاب ناشــی از فعالیتهــای بشــری مهمتریــن تهدیــدات اقتصــادی و اجتماعــی در ایــن محــدوده بهشــمار میرونــد.
کاهـش نـزولات آسـمانی و آب رودخانـه زاینـده رود از ابتدای دهـه ۱۳۸۰ بـه بعـد موجـب شـد آب ورودی بـه تـالاب به شـدت کاهـش یابـد. ایـن کاهـش تدریجـی موجـب افـت ممتـد سـطح ایسـتایی و درنهایـت فرونشسـت و ایجـاد شـکاف در اراضـی زیـر حوضـه آبریز گاوخونی با مسـاحتی حـدود ۸۵۰ کیلومترمربع شـده اسـت. نتایج حاصل از آنالیز سـری زمانی، نرخ متوسـط فرونشسـت در منطقـه را ۲/۸ سـانتیمتر در سـال نشـان میدهـد.
به منظـور مقابلـه بـا ایـن معضـل زیسـت محیطی توصیـه میشـود بـا مدیریـت کاربـری اراضـی در محـدوده خطـر فرونشسـت و نظـارت کافـی بـر اسـتخراج منابـع آب زیرزمینـی در سـطح دشـتهایی کـه با ایـن پدیـده مواجه هسـتند پیشـگیریهای لازم بـرای کنـد کردن سـرعت وقـوع پدیده نشسـت انجام شـود. از طرفـی بـالا رفتن غلظت فلـزات سـنگین در آب تـالاب یکی دیگر از تهدیـدات محسـوب میشـود. نتایـج حاصـل از تحقیـق نشـان داد کـه غلظـت فلـزات Pb، Ni، Mn، Cu، Cr، Cd و Zn در آب نقـاط تعییـن شـده از پل ورزنـه تا کوه سـیاه تـالاب به ترتیـب برابر بـا ۷۳/۰ ،۰۵۴/۰ ، ۷۶/۰ ،۰۵۸/۰ ،۱۴/۱ و ۰۷۵/۰ میلیگـرم بـر لیتـر بوده اسـت کـه این مقادیـر از اسـتانداردهای مربـوط بـه آب کشـاورزی بیشـتر است. همچنین غلظتهـای به دسـت آمـده بـرای فلـزات مذکـور در خـاک و گیـاه از حدود اسـتاندارد مربوطه بیشـتر است.
مقادیـر مربـوط بـه هدایـت الکتریکی و کلـر آب نیز از کیفیت نامناسـب آن حکایت دارد. درنهایـت پوشـش گیاهـی جوامع گیاهی اطـراف تـالاب به دلیـل فرسـایش بـادی و تجمـع نمـک، همچنیـن عوامـل انسـانی نظیر چـرای بیرویـه دام و آتشسـوزی رونـد رو بـه انحطاطـی را طـی میکنـد. دامنـه تخریـب و از بیـن رفتـن ایـن اکوسیسـتم آبـی موجـب شـده اکنـون تـالاب گاوخونـی در فهرسـت مونتـرو (فهرسـت قرمـز) کنوانسـیون رامسـر قرار گیرد کـه بیانگر تغییـرات شـدید اکولوژیکـی، آبوهوایی و اقلیمـی گاوخونـی و تبدیـل ایـن تـالاب از یـک زیسـت بوم بـه یـک بیابـان و منشـأ ریزگردها و فرسایش های بیشتر خاکـی اسـت. خشـک شـدن تـالاب گاوخونـی عوارضـی به دنبـال دارد کـه یکـی از مهمتریـن آنهـا ایجـاد کانـون ریزگـرد در منطقه اسـت.
حیات وحش
با توجه به مطالعات انجام شده ، تعداد ۲۲۹ گونه جانور متعلق به ۵ رده مهره داران شامل ۷۰ خانوار ، ۱۴۷ جنس و ۴۹ گونه پستاندار، ۱۲۵ گونه پرنده ، ۴۲ گونه خزنده ، یک گونه دوزیست و ۱۲ گونه ماهی در حوضه آبخیر زاینده رود شناسایی شده است. تالاب گاوخونی در گذشته زیستگاه مناسبی برای آهو، میش ، قوچ، گورخر و یوزپلنگ بوده است. مهم ترین پستانداران تالاب شامل گرگ، روباه، شغال، گراز و خدنگ و گونه های مهم ماهی شامل شاه کوهی ، سیاه ماهی ، کپورماهیان و مار ماهی بوده است. این منطقه میزبان یکی از نادرترین گونه های ماهی است که اندمیک رودخانه زاینده رود و تالاب گاوخونی بوده و با عنوان کپور دندان ماهی اصفهانی شناخته شده است . این تالاب سالیان متمادی میزبان صدها هزار پرنده آبزی و کنار آبزی بوده است.
اکنون کاهش آب رودخانه زاینده رود و غلبه زه آب و پساب فاضلاب ها در ورودی تالاب موجب افزایش غلظت آلاینده های آب در تالاب شده به نحوی که آب موجود به میزان زیادی دارای عناصر و مواد سمی است و این امر موجب کاهش و در نهایت نابودی بخش عظم آبزیان تالاب شده است.
وجه تسمیه گاوخونی
از تالاب گاوخونی در نوشته های مختلف گذشته و حتی حال به صورت های گوناگونی یاد شده است. از جمله : تالا گاوخونی، گورخونی، گاوخانه، گاوخانی، گاوخوانی و آخر آب . از بین این واژه ها حالت متداول امروزی آن بیشتر تالاب گاوخونی است که در زبان محلی (ساکنین شهر ورزنه) این واژه با کمی تغییر به تالاب گاخونی معروف شده است.
همچنین به نظر می رسد از بین واژه های مذکور کلمه گاوخوانی از بقیه نامتجانس تر بوده و حتی برخی نوشتن و به کاربردن آن را جایز نمی دانند. در فرهنگ آنندراج جلد پنجم صفحه ۳۵۳۹، ذیل لغت گاوخونی چنین می نویسد: در بلوک موسوم به روی دشت اصفهان ، زمینی است که آب های زنده رود در آن زمین جمع شده به چاهی فرو می رود که آن را گاوخونی گویند. بعضی با واو گاوخوانی نویسنده خطاست چه معنی لغت را ندانسته اند ، خانی به معنی چاه و گاو به معنی بزرگ است و این مرکباً افاده معنی چاه بزرگ کند.
در فرهنگ دهخدا در توضیح واژه گاوخونی آمده است گاوخونی یعنی خانه گاو چه در گذشته رسم بر این بوده که روستاییان گاوهای خود را جهت چرا در اطراف باتلاق رها می کردند و این رسم از دیر زمان به یادگار مانده است. شاید بر همین نظر باشد که گاوخونی را در برخی نوشته ها به صورت گاوخانه ذکر کرده اند.
در تعریف دیگری از واژه گاوخونی ، یکی از مورخین اصفهان احتمال می دهد که واژه گاوخونی مرکب از گاو باشد که استرابو در جغرافیای مشهور خویش اصفهان را به آن نامیده و این واژه بعداً به گبی، گی و جی تبدیل شده است و کلمه خانی که به معنی چشمه و حوضه آبگیر است می باشد.
در یک حکایت افسانه ای دیگر از گاوخونی با نام گودخونی یا گورخونی یاد کرده اند بر این اساس برخی معتقدند در گذشته گورخرهای بسیاری در این تالاب زندگی می کردند که موجب جذب شکارچیان بسیاری می شده است. برخی از شکارچیان در حین شکار در دام این تالاب گیر افتاده و جان خود را از دست داده اند . حتی در برخی از نوشته ها حکایت بهرام گور را نیز به این منطقه منسوب می دانند و می نویسند که بهرام گور در حین شکار گورخر در این باتلاق فرو رفته و جان خود را بر سر بی رحمی اش از دست داده است.
کلیات خاک شناسی
تالاب گاوخونی انتهایی ترین و پست ترین نقطه حوضه های آب خیز زاینده رود است و وضعیت خاک آن به طور مستقیم تحت تاثیر رسوبات حمل شده از کل حوزه که به طور عمده از آبروفت های دوران چهارم زمین شناسی می باشد قرار دارد. علاوه بر آن فعالیت های مربوط به باد، آب زیر زمینی شور ، پوشش گیاهی پستی و بلندی، تبخیر شدید و شرایط اقلیمی از عمده ترین عوامل موثر در تشکیل ، تکوین و تکامل خاک های منطقه محسوب می شوند که اغلب در جهت افزایش شوری خاک تاثیر گذار بوده اند. تفاوت در درجه شوری خاک های منطقه که محصول عملکرد متفاوت عوامل مذکور در بخش های گوناگون تالاب می باشند از ویژگی های خاکشناسی آن می باشند بر این اساس اگر بخواهیم در یک تقسیم بندی ساده اولیه خاک های منطقه را از یکدیگر تفکیک کنیم با توجه به میزان شوری می توان آنرا به دو گروه عمده تقسیم کرد.
گروه اول شامل خاک های نواحی حاشیه ای تالاب در بخش های شرقی و جنوبی است که به علت بهره مندی از آب زیرزمینی بالا و متاثر از آب شور دریاچه ، تبخیر شدید، خاصیت مویینگی و فعالیت بادها و آبراهه های نمکی که با خود نمک قابل ملاحظه ای را حمل می کنند از درجه شوری فوق العاده ای برخوردار هستند. در این نواحی شوری تا بدان جا است که در ایام خشک سال لایه ای از نمک سطح خاک را می پوشاند و امکان رویش هرگونه گیاهی را (حتی گیاهان شور پیند) غیر ممکن می سازد و در برخی از نقاط تا شعال کیلومترها دورتر از دریاچه ، زمین فاقد پوشش های گیاهی است.
گروه دوم خاک هایی را شامل می شود که اغلب در ارتفاعات مشرف و مجاور تالاب و یا در بخش شمال و شمال غربی آن قرار دارند. خاک در ارتفاعات مجاور و از جمله کوه سیاه به علت پایین بودن سفره آب زیرزمینی کمتر تحت تاثیر شوری دریاچه قرار می گیرد اگر چه بادهایی که از طرف دریاچه به این نقاط می وزند آن را از شوری دریاچه بی نصیب نمی گذارند. شوری در این ارتفاعات بسیار جزئی است به نحوی که پوشش گیاهی متنوعی از گیاهان یکساله که بردباری بسیار کمی نسبت به شوری دارند عمده رویش های آن را در سال های پر باران تشکیل می دهند. همچنین در این گروه خاک در نواحی شمال و شمال غربی تالاب به علت الحاق با آب زاینده رود که هر از چندگاهی آن را از تازه و شیرین هره مند می سازد از شوری کمی برخوردار می باشد و این موجب شده پوشش گیاهی انبوده و متراکمی از گیاهان شورپسند از جمله گز،گنگ و … در این بخش از تالاب به وجود آید. بدیهی است شوری خاک بر اساس میزان آب ورودی رودخانه در طول سال متغیر بوده و در مقایسه با ارتفاعات در مجموع مقدار شوری آن بیشتر است اما این شوری به آن حد نیست که از رویش گیاهان جلوگیری کند.
عمده ترین نقش تالاب در تثبیت تپه های شنی منطقه را می توان به صورت ذیل خلاصه کرد :
- پوشش گیاهی انبوهی که در بخش هایی از تالاب و به ویژه بخش شمالی آن وجود دارد و رویش گیاهانی همچون گز و نی که ارتفاع پوشش قابل ملاحظه ای دارند در کاهش سرعت بادها و جلوگیری از حرکت شنهایی که توسط باد حمل می شوند نقش مهمی دارد.
- به علت بالا بودن سفره آب زیرزمینی مناطق حاشه ای تالاب و خاصیت مویینگی خاک ، درصد رطوبت تپه های شنی افزایش می یابد که این امر خود موجب تثبیت شنهای روان می شود.
- دسترسی به سفره های آب زیرزمینی در بخش هایی از تپه های شنی مجاور تالاب موجب رویش بسیاری از گیاهان به ویژه گیاهان شورپسند و ماسه پسند می شود که این امر سهم بسزایی در تثبیت تپه های شنی ایفا می کند. همچنین می توان با کاشت مصنوعی گیاهان سازگار که قدرت رویش در چنین مناطقی دارند به این امر کمک کرد. بر همین اساس در بخشی از گزارش مقدماتی لزوم جنگل کاری باتلاق گاوخونی (دکتر پرویز نیلوفری ۱۳۶۴) آمده است : در حوالی باتلاق گاوخونی تپه های شنی فراوان به چشم می خورد که می بایست به وسیله گونه های مختلف تاع جنگل کاری شود تا شهر اصفهان از اثرات آن و از گرد و غبارهای حساسیت رای آن مصون بماند.
- بادهای حامل شن و ماسه ضمن حرکت از میان دریاچه تحت تاثیر رطوبت آن قرار گرفته و ماسه خود را رسوب می دهند.
- رودخانه زاینده رود و تالاب گاوخونی در ایام پر آبی ، بخش هایی از تپه های شنی مجاور خود را با رسوبات حامل پوشانده و به تثبیت آن کمک می کنند.
- خاصیت مویینگی خاک ، آب شور تالاب را از نواحی پایین به قسمت های فوقانی خاک هدایت می کند که در مرحله بعد با تبخیر شدید آن لایه ای از نمک به صورت یک حالت سیمان مانند از حرکت ماسه ها جلوگیری می کند.
در ذیل به مهمترین ویژگی ها و ارزش های زیست محیطی آن می پردازیم:
تصفیه آب و کاهش آلودگی آن:
تالاب گاوخونی در انتهای مسیر رودخانه زاینده رود واقع شده است. این رودخانه در طول مسیر خود با انواع فاضلاب های کشاورزی ، صنعتی و شهری آلوده شده و یان آلودگی ها در نهایت وارد تالاب می شوند. بسیاری از سموم ناشی از این آلودگی ها می تواند با وارد شدن در مسیرهای طولانی و پیچیده شیمیایی در یک زمان نسبتاً طولانی تجزیه و از درجه سمیت آن کاسته شود. به این ترتیب تالاب به عنوان یک تصفیه کننده طبیعی ، از آلودگی های بعدی سفره های آب زیرزمینی جلوگیری می کند.
تثبیت تپه های شنی و جلوگیری از گسترش کویر :
از نقش های مهم و حیاتی تالاب جلوگیری از حرکت شنهای روانی است که در پهنه وسیعی از ناحیه غربی تالاب گسترش دارند. تپه های شنی مذکور تحت تاثیر رطوبت تالاب ، پوشش گیاهی و خاصیت مویینگی خاک به مقدار زیادی تثبیت شده و در نتیجه شهرها ، مزارع و روستاهای مجاور آن از خطر پوشیده شدن توسط شنهای روان در امان هستند. بدیهی است در صورت نابودی بوم سازگان تالاب روند گسترش کویر و حرکت شن های روان به طرف مناطق شرقی اصفهان به یک بحران زیست محیطی تبدیل شده و مهاجرت روستائیان را به دنبال خواهد داشت.
زیستگاه پرندگان آبزی و مهاجر:
هر سال با شروع فصل زمستان و سرد شدن هوا مهاجرت عظیم پرندگان از نواحی قطبی و سردسیر به طرف نقاط گرمسیر و جنوبی ایران آغاز می شود. تعداد زیادی از این پرندگان بلند پرواز در مسیر مهاجرت خود زمانی را در تالاب فرود می آیند تا استراحت کرده و یا آن را جهت گذران فصل زمستان انتخاب کنند. در سرشماری سال ۱۳۶۲ بیش از چهل هزار پرنده مهاجر ، تالاب گاوخونی را برای زمستان گذرانی خود انتخاب کردند و این تعداد در سال های مختلف بر اساس مقدار و کیفیت آب تالاب تفاوت می کند. شایسته است مهمان نوازان مهربان و شایسته ای برای آنها باشیم.
پناهگاه حیاط وحش :
اگر چه بر اساس نوشته های قدیمی از زمان های گذشته تالاب گاوخونی محل زندگی انواع جانوران از جمله آهو ، گورخر، گراز، خوک، ماهی و … بوده است ولیکن بر اساس تغییر شرایط حاکم بر تالاب از جمله کاهش سطح آب و شور شدن آن و همچنین شکار بی رویه آنها امروزه پیش بینی می شود تنها تعداد اندکی از انواع جانوران مختلف در ارتفاعات مجاور تالاب باقی مانده اند و چنانچه با تدابیر مسئولانه و به جا جهت تامین آب و حفظ جان آنها اقدامات لازم صورت نگیرد این تعداد اندک نیز از بین خواهند رفت.
پوشش گیاهی :
بخش هاس از تالاب به ویژه در قسمت شمالی – محل ورود رودخانه زاینده رود – پوشش گیاهی انبوه و متراکمی دارد که درخچه های گز با ارتفاع پوشش قال ملاحظه قسمت اعظم رویش های آن را تشکیل داده و سیمای جنگلی زیبایی را به وجود آورده است. در بررسی انجام شده توسط نگارنده در طی سال های ۷۵-۱۳۷۴ ، ۶۳ گونه گیاهی در قالب ۱۴ جامعه گیاهی در قسمت شمالی تالاب شناسایی و معرفی شد. تاثیر این پوشش در جلوگیری از گسترش کویر حفظ حیات وحش، ایجاد زیستگاه مناسب برای پرندگان آبزی و مهاجر ، کاهش شوری آب ، تامین علوفه دام و … بسیار حیاطی است.
تفرج و تفریح :
تالاب گاوخونی یکی از بکرترین بوم سازگانهای استان اصفهان است که دارای جلوه های زیبا و بی نظیر می باشد. تماشای چشم اندازهای زیبای تالاب ، صید و شکار مجاز پرندگان ، بازدید از سیمای جنگلی بخش شمالی تالاب، استراحت در حاشیه شمالی دریاچه به ویژه در فصول پر آبی و لذت بردن از پرواز دسته جمعی پرندگان بلند پرواز، صعود به قله کوه سیاه و تماشای گسترده دریاچه از بالای کوه از جمله توان های تفریحی و تفرجگاهی آن محسوب می شود.
ارزش های اقتصادی :
علاوه بر صید و شکار و پرورش برخی از آبزیان و ماهی ها در فصولی از سال ، سنگ های آذین منطقه و محصولات دگرسانی آنها ، همچنین املاح تبخیری گاوخونی توان اقتصادی درخور توجهی را به وجود آورده است. به عنوان مثال از آندزی بازالتهای کوه سیاه برای مصارف ساختمانی و از املاح تبخیری گاوخونی جهت استخراج نمک، پتاس و … می توان بهره برداری کرد مشروط بر اینکه بهره برداریها سازمان یافته و به دور از تخریب و دگرگونی غیر معقول در سیمای طبیعی تالاب باشد.
پژوهش و تحقیق :
تالاب گاوخونی به عنوان یک منطقه طبیعی دست نخورده مجموعه ای از جوامع گیاهی ، جانوران ویژه آبزیان و پرندگان آبزی و مهاجر و همچنین عوامل غیر زنده موثر بر بوم سازگان تالاب است که توان بالقوه ای رابرای بازدید اساتید ، دانشجویان ، محققینو انجام امور پژوهشی و تحقیقاتی فراهم می کند.
تامین سفره های آب زیرزمینی :
در برخی از نوشته ها و به صورت اغراق آمیز به ارتباط آبی گاوخونی با بخش هایی از کرمان اشاره شده است ولیکن آنچه مسلم است با وجود گسل های موجود در منطقه و مسدود بودن تالاب بخشی از آب آن پس از تصفیه در لایه های مختلف زمین به آب های زیرزمینی پیوسته و در غنی شدن سفره های آب زیرزمینی موثر می باشد.
عوامل تهدید کننده حیات گاوخونی
با همه پیشرفت هایی که در راه شناخت ارزش های نهفته تالاب ها و رموز زیستی آنها حاصل شده و با وجود تفاوت نگرش بشر در قبال تالابها به عنوان مناطق بد و غیر مفید به بوم سازگانهای موثر و ارزشمند، متاسفانه هنوز روند تخریب و دست درازی انسان به آنها ادامه دارد اگر چه از آهنگ سریع نابودی آنها به مقدار قابل توجهی کاسته شده ولیکن سنگینی بار تخریب های گذشته و تداوم آهسته آن خسارت جبران ناپذیری را به محیط زیست ما وارد کرده است. تالاب گاوخونی نیز همانند دیگر تالاب های کشور از این لحاظ دارای یک وضعیت بحرانی است و چنانچه با توجه بیشتر و به موقع مسئولین امر از روند نابودی آن جلوگیری نشود در آینده ای نزدیک شاهد مرگ این بوم سازگان بی نظیر خواهیم بود. عوامل تخریب و تهدید تالاب گاوخونی چه در گذشته و چه در حال هر یک با درجات مختلف بر این تالاب تاثیر گذار بوده اند که مهم ترین آنها عبارتند از :
- کاهش آب ورودی به تالاب : بهره برداری از زاینده رود به عنوان تنها منبع دایمی تامین کننده آب تالاب هر روز افزایش می یابد و با توسعه صنعت،کشاورزی،شهرنشینی و… نیاز به استفاده از آن تشدید می شود. از اینرو تنها مقدار اندکی آب ، آن هم در برخی از فصول سال به تالاب می رسد و این سهم ناچیز هم با بهره برداریهای غیر مجاز و سودجویانه در بیشتر طول سال به صفر نزدیک می شود. علاوه بر موارد مذکور تکمیل سد زاینده رود در سال۱۳۴۸ موجب شد که آب رودخانه کنترل و از آن به بعد گاوخونی در حسرت سیلابهای عظیمی که هر از چند گاهی روانه تالاب می شد و گستره تشنه اش را سیراب می کند تا ابد باقی بماند.
- چرای بی رویه : استفاده بیش از اندازه از مراتع گاوخونی برای چرای دام به ویژه در زمانهای گذشته، رویش های گیاهی منطقه را به شدت تحت تاثیر قرار داده و تا مرحله نابودی کامل پیش برده است. توسعه دامداران به هیچ وجه با امکانات و توان مراتع منطقه سازگار نبوده و تنها در شهر ورزنه و روستای اشکهران بیش از ۵۰۰۰۰ واحد دامی وجود دارد که این تعداد چهار برابر ظرفیت مراتع گاوخونی است. مراتع گاوخونی تا قبل از سال ۱۳۴۱ در مالکیت اربابها و خوانین منطقه بوده است. پس از آن در طی برنامه اصلاحات و تقسیم اراضی دولت ، این مناطق ملی اعلام وهرج و مرج و بهره برداری بی رویه و خودسرانه دامداران از آن آغاز شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی هیات واگذاری زمین ، بخش هایی از آن را برای انجام امور کشاورزی بین زارعین تقسیم کرد و کشاورزان نیز با از بین بردن پوشش های طبیعی آن ، آنها را به زمین های زراعی تبدیل کردند اما زمین های مذکور به علت شوری خاک و عدم زهکش مناسب و کمبود آب کشاورزی پس از گذشت چند سال قابل کشت نبوده و رها شدند. خوشبختانه در سال های اخیر با فعال شدن شرکت مرتعداران و دامداران گاوخونی، بهره برداری و احیای سازمان یافته مراتع گاوخونی به مرحله اجرا درآمد و مورد استقبال دامداران قرار گرفت ، ولی ای کاش این اقدام به جا و موثر زودتر آغاز می شد تا بحران نابودی مراتع منطقه تا به این حد پیش نمی رفت.
- آلودگی آب : استقرار شهرها، روستاها، واحدهای کشاورزی و صنعتی بزرگ در کنار رودخانه زاینده رود از ابتدا تا انتها موجب شده که پساب ناشی از حضور یا فعالیت آنها بیشتر بدون انجام تصفیه کامل وارد رودخانه شده و در نهایت موجب آلودگی محیط زیست تالاب شود. تخلیه فاضلاب های کشاورزی ، صنعتی و شهری در رودخانه زاینده رود به خصوص در مواقعی از سال که میزان آب جاری رودخانه در حداقل ممکن است موجب آلودگی شدید آن شده و مصرف آنرا حتی برای استفاده های کشاورزی غیر ممکن میسازد. شدت این آلودگی ها به حدی است که هر از چند سال شاهد مرگ و میز هزاران ماهی و پرنده در طول رودخانه زاینده رود و به ویژه تالاب گاوخونی هستیم که بر اثر مسمومیت ناشی از منابع آب و غذایی موجود ، از بین رفته اند. همچنین در طی سال های اخیر شبکه های زهکشی گسترده ای به ویژه در قسمت های انتهای زاینده رود به رودخانه منتهی شده که بر شدت آلودگی و شوری آب تالاب افزوده اند.
- شرایط اقلیمی : کاهش نزولات جوی و خشکی گرایی منطقه که از زمان های گذشته شروع شده هر روز دامنه وسیع تری به خود می گیرد. با کاهش آب ورودی تالاب از طریق زاینده رود ، رودخانه های فصلی و آبراهه هایی که از ارتفاعات مجاور تالاب سرچشمه می گیرند از یک طرف و تبخیر شدید آب از طرف دیگر علاوه بر افزایش شوری آب از حجم و گستره گاوخونی به مقدار چشمگیری کاسته است.
- آتش سوزی : بر اساس مطالعات انجام شده از آتش سوزیهای سازمان یافته در اصلاح ترکیب پوششی و عناصر رویشی برخی از بوم سازگانها استفاده کرد. اما آتش سوزیهای وسیع و ناگهانی که به وسیله برخی از دامداران ، ساکنین مناطق مجاور و رهگذرانی که از تالاب بازدید می کنند ایجاد می شود هر بار بخش وسیعی از جوامع گیاهی را نابود کرده ، از بین می برد. خسارات ناشی از این آتش سوزی ها به خاطر آن که اغلب با اقدامات مسئولین امر همراه نبوده و در نهایت خود به خود خاموش می شود گسترده است.
- صید و شکارهای بی رویه و غیر مجاز : تالاب گاوخونی و مناطق مجاور آن به علت وجود برخی از جانوران وحشی ، آبزیان و تعداد زیادی از پزندگان بومی و مهاجر از اهمیت بالایی برخوردار است ولی از لحاظ شکار جزء مناطق آزاد محسوب می شود . شکار در چنین مناطقی تابع قوانین خاص و در ایام مشخصی از سال صورت می گیرد اما به علت عدم نظارت کافی ، شکاچیان قوانین را رعایت نکرده و برخی از آنان بدون کسب مجوز لارم تعداد کثیری از آنها را به صورت غیر قانونی صید می کنند.
- حرکت شن های روان : حاشیه غربی تالاب گاوخونی را پهنه های وسیعی از تپه های شنی فراگرفته است. بادهایی که از این نواحی به طرف دریاچه می وزند ماسه قابل توجهی را با خود حمل کرده و در اثر افزایش رطوبت، هنگام حرکت در طول دریاچه ماسه ها را رسوب داده و موجب پر شدن آن در دراز مدت می شوند.
- تامین سوخت ساکنین مجاور تالاب : در زمان های گذشته اهالی مناطق مجاور تالاب برای تامین بخشی از سوخت زمستانی خود اقدام به قطع درخچه ها و پوششهای گیاهی آن می کردند. اگر چه امروزه آثاری از تجریب های گذشته اهالی هنوز به چشم می خورد ولیکن خوشبختانه با چایگزینی سوخت های غسیلی این مسئله منسوخ شده و سیمای جنگلی (گزستان) ناحیه شمالی تالاب ترمیم شده است.
در پایان
بایـد گفـت، وضعیـت کنونـی تـالاب گاوخونـی، نقطه سـیاهی در عملکـرد مـا انسـانها در مواجهـه بـا طبیعـت اسـت. ارزشهـای بی بدیـل تالابهـا و به طـور ویـژه ایـن تـالاب می طلبـد کـه همـه دوسـتداران طبیعـت و دسـتاندرکاران منابـع طبیعـی و محیط زیسـت، در سـطح ملـی بـه ایـن معضـل توجه کـرده و با حساسـیتی ویـژه برای حـل آن تلاش کننـد. تالاب گاوخونـی اهمیتی کمتـر از دریاچه ارومیـه ندارد، پس به جاسـت کـه با شـناخت دقیـق علـل و عوامـل ایجادکننـده بحران و سـپس برنامه ریـزی و اجـرای دقیـق برنامه هـا، حیـات دوبـاره ای بـه نگیـن کویـر برگردانیـم. چشـم سـیاه گاوخونـی به مـا مینگرد. ناامیـدش نکنیم.
منابع:
۱- کتاب تالاب بین المللی گاوخونی اصفهان، حبیب الله نجاری، انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست، تاریخ نشر ۱۳۸۲
۲- مقاله گاوخونی ، تالاب خاموشی دیگر در مرکز ایران، مسعود برهانی،زهرا جابرالانصارو محمد تقی فیضی،تاریخ انتشار۱۳۹۶
۳- مجموعه کتاب هاب علمی تالاب ها و اهمیت حفاظت آن ها،گروه مولفین: دکتر ناصر مهردادی،مهندس محمود علی رکنی،بهمن صادق نژاد،رضاپور زارع گل نشینی، انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست،تاریخ انتشار ۱۳۸۴
