یک پژوهشگر و مدرس دانشگاه نسبت به وضعیت معادن در منطقه تاریخی و طبیعی توران‌پشت انتقاد کرده و می‌گوید: با وجود ظرفیت‌های بالای این منطقه برای تبدیل شدن به یک ناحیه گردشگریِ پررونق، تاکنون هیچ گام مؤثری در این مورد برداشته نشده و به نظر این ناحیه در حال تبدیل شدن به یک منطقه معدنی تمام عیار است.
روستای تاریخی توران‌پشت در مسیر مواصلاتی یزد به شیراز، در فاصله ۶۰ کیلومتری شهرستان تفت و ۸۰ کیلومتری شهر یزد قرار گرفته است؛ روستایی که از نظر ابعاد تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و حتی طبیعی حرف‌های زیادی برای گفتن دارد اما تاکنون مورد بی‌مهری واقع شده و با وجود سابقه تاریخی درخشان، این روزها حال خوشی ندارد.
طبیعت روستای توران‌پشت، طبیعتی گره خورده به تاریخی ارزشمند است اما جاه‌طلبی آدمی و فعالیت‌های مخرب انسانی دست از سرش برنداشته و آرامش از این منطقه دنج طبیعی، رخت بر بسته است.
«میثم صادقی» پژوهشگر یزدی با یادآوری ظرفیت‌های تاریخی توران‌پشت، اظهار می‌کند: توران‌پشت به لحاظ زیبایی‌های طبیعی نیز آثار کم‌نظیری را در خود جای داده که از مهم‌ترین آن‌ها چشمه‌های جوشان و گنبدهای آهکی این منطقه است و به همین دلیل نیز ظرفیت بالایی برای تبدیل شدن به یک ناحیه گردشگریِ پررونق را دارد ولی تاکنون هیچ گام مؤثری در این راستا برداشته نشده و به نظر می‌رسد که این ناحیه در حال تبدیل شدن به یک منطقه معدنی تمام عیار است.
وی از آسیب معادن به این منطقه تاریخی و طبیعی یاد می‌کند و می‌گوید: اگر گشتی چند ساعته در توران‌پشت داشته باشید، متوجه می‌شوید که همه آثار تاریخی توران‌پشت بدون کوچکترین رسیدگی به حال خود رها شده‌اند و همگی رو به نابودی رفته‌اند و از سوی دیگر نیز معادن متعددی از گوشه و کنار این منطقه از دل زمین سر برآورده‌اند.
این پژوهشگر یزدی اضافه می‌کند: در مکانی مانند توران‌پشت با سابقه‌ی تاریخیِ کم‌نظیر، کوه‌ها و دشت تنها سنگ و کلوخ نیستند بلکه قدم به قدم این کهن دیار از مزارع و بیابان‌های اطراف گرفته تا محلات تاریخی توران‌پشت نزد مردم محلی با نامی منحصر به فرد شناخته می‌شوند که این نام‌ها هر کدام روایت‌گر خاطرات قومی مردم این سرزمین است.
چنگال خشن معادن بر لطافت خاطرات قومی
صادقی از خاطرات و افسانه‌ها و اشعار محلی توران‌پشت نیز سخن می‌گوید؛ از پیرمردها و پیرزن‌هایی که گنجینه‌های ارزشمند فرهنگی توران‌پشت هستند.
وی با گلایه از معادن پر شمار ایجاد شده در محدوده تاریخی و طبیعی توران‌پشت، تصریح می‌کند: شما از ساکنان سالخورده توران‌پشت خاطرات، افسانه‌ها و حتی اشعار محلی متعددی را می‌شنوید که مربوط به نقطه‌ای از بیابان است که اکنون چنگال معادن آن را تکه تکه می‌کند.
این مدرس دانشگاه گریزی به اختلافات موجود در رابطه با فعالیت یا فعال نشدن معدن دره زرشک می‌زند و یادآور می‌شود: بسیاری از کارشناسان به اثرات مخرب فعالیت این معدن بر قنوات پر شمار اطراف این معدن و تبعات زیست محیطی آن توجه دارند.
وی ادامه می‌دهد: خوب است به خاطرات قومی مردم ساکن در این ناحیه هم توجه شود؛ مردمی که با قدم به قدم این کوه‌ها زندگی کرده‌اند و نسل در نسل افسانه‌هایی همچون «بهشت شداد» و خاطرات رفتن به «کُلِ کفترون» که مربوط به کوه‌های دره زرشک است را از آبا و اجداد خود شنیده‌اند.
لزوم مرمت اضطراری گنبدهای چهارگانه توران‌پشت
صادقی با اشاره به اهمیت حفاظت از منظر فرهنگی، تاریخی و طبیعی توران‌پشت، از مدیران سازمان میراث فرهنگی خواستار توجه به این آثار می‌شود و تصریح می‌کند: ضرورت دارد که ثبت منظر فرهنگی (Cultural landscape) توران‌پشت در دستور کار مدیران این سازمان قرار گیرد.
وی با ابراز تاسف از وضعیت ساختمان گنبدهای چهارگانه توران‌پشت یعنی بقعه شیخ جنید، بقعه چهل دختران، می‌گوید: به نظر می‌رسد این گنبدها به مرمت اضطراری نیاز داشته باشند که امیدوارم مردم نیکوکار و علاقه‌مند به آثار باستانی برای بازسازی و مرمت این بقعه‌ها به کمک سازمان میراث فرهنگی بشتابند.
تعبیر توران‌پشت از لحاظ تاریخی به ایرانی کوچک
صادقی به جا ماندن آثار تاریخی پرشمار از تمامی دوره‌های تاریخِ ایران در توران‌پشت را یک موقعیت ممتاز برای این منطقه می‌خواند و بیان می‌کند: کمتر دوره‌ای از تاریخِ پرفراز و نشیب ایران را می‌توانیم بدون نشانه در توران‌پشت بدانیم به نحوی که شاید به خاطر وجود این آثار بتوان توران‌پشت را به عنوان ایران کوچک تعبیر کرد.
وی حجاری صحنه شکار روی صخره‌ای در توران‌پشت را یکی از قدیمی‌ترین آثار این منطقه نام میبرد و با بیان این که بشرِ آن دوران با چنین طرحی، اندیشه‌ی اسطوره‌ای خود را باز نموده است، می‌گوید: از جمله آثار کهن دیگر توارن پشت می‌توانیم تپه‌ی سنگی موسوم به کلات را نام ببریم که به نظر برخی، بقایای باقی مانده بر بالای آن به یکی از معابد آناهیتا مربوط می‌شود.
این پژوهشگر به قلعه توران‌پشت به عنوان یکی از دیگر یادمان‌های تاریخی این منطقه اشاره می‌کند و می‌گوید: خوشبختانه این قلعه به همین تازگی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده که باید از پیگیری تمام کسانی که در به ثمر رسیدن این مهم نقشی ایفا کرده‌اند، تشکر کرد.
وی با بیان این که بناهای مذکور را می‌توان در زمره آثار مربوط به پیش از اسلام دانست، در مورد آثار تاریخی بعد از اسلام توران‌پشت نیز می‌گوید: قدمگاه حضرت امام رضا(ع)، چهار برج مقبره متعلق به دوران غزنوی و سلجوقی به نام‌های چهل دختران، شیخ جنید، سید گلسرخ و پیر مراد، بقایای یک قلعه به سبک قلعه‌های اسماعیلیه بر بالای تخت رستم، مسجد جامع مربوط به دوره تیموری، حسینیه و مسجدی مربوط به زمان صفوی، قلعه‌ای به نام کیبیرُگ، آسیاب‌های آبی، خرمن‌زارهای سنگی، جایگاه استقرار میراب، آب انبار سنگی، بنایی به نام کَلَک و خانه‌های تاریخی را می‌توان از جمله این آثار برشمرد.
توران‌پشت سرزمینی به وسعت یک شهر تاریخی
این پژوهشگر یزدی در مورد پیشینه این منطقه تاریخی نیز تصریح می‌کند: امروزه بیشتر از توران‌پشت به عنوان یک روستا یاد می‌شود اما در متون تاریخی توران‌پشت، بسیار وسیع‌تر از وضعیت فعلی‌اش بوده و مناطقی به نام‌های دِهشیر، دَرَه‌زرشک، بورَق، بیشُوک، دره‌گازَه، خُورَه اَعلی، خوره سُفلی، شهباز و مفید آباد از توابع آن به شمار می‌آمده و مسلماً توران‌پشت در قرون گذشته توابع دیگری هم داشته که در متون اشاره‌ای به آن‌ها نشده است.
وی اضافه می‌کند: ناحیه تاریخی توران‌پشت در گذشته بر سر شاهراه تاریخی فارس به خراسان قرار داشته و در برخی متون صراحتاً از پیشینه آن به عنوان یک شهر یاد شده است و حتی اگر در مورد شهر بودن این ناحیه در گذشته اما و اگرهایی وجود داشته باشد، لااقل می‌توان از آن به عنوان یک قصبه بزرگ یاد کرد و وقتی در مورد توران‌پشت صحبت می‌کنیم خوب است به آبادی‌های اطراف توران‌پشت و به طور کلی آبادی‌های پشت کوه هم توجه داشته باشیم چرا که این آبادی‌ها از نظر تاریخی و فرهنگی با یکدیگر پیوستگی‌های عمیقی دارند و می‌توان آن‌ها را یک واحد به شمار آورد.
صادقی با بیان این که سه روستای باستانی یزد یعنی ارنان، توران‌پشت و شوّاز در یک امتداد و نزدیک به یکدیگر در پشتکوه قرار دارند، می‌گوید: اگر پیوستگی‌های فرهنگی را نیز دنبال کنیم، متوجه می‌شویم که در گذشته فرهنگ عرفان و تصوف در این نواحی پر رونق بوده است چرا که ما به عنوان مثال در روستایی همچون «بیداخوید» با آرامگاه «بابا شیخعلی»، در «توران‌پشت» با آرامگاه «شیخ جنید» و در «شواز» با آرامگاه «بابا احمد پیر» مواجه هستیم و همگی این موارد نشان‌دهنده این است که آبادی‌های پشتکوه از نظر تاریخی و فرهنگی یک کل واحد به شمار می‌آمده‌اند که کاش در تقسیمات کشوری نیز به این نکته توجه شده بود./ایسنا
