بررسی مشکلات معدنکاران با محیط زیست و منابع طبیعی
یکی از مسایل مهمی که صنعت و معدن و بخصوص معدن و صنایع معدنی این روزها درگیر آن است بحث محیط زیست و منابع طبیعی است در ماهنامه توسعه معادن و نشریه توسعه سبز همواره سعی داشتیم تا پرونده‌ای ویژه برای این مبحث داشته باشیم و بارها تلاش کردیم تا بتوانیم مناظره و گفت‌وگویی ویژه با مسئولان داشته باشیم که متاسفانه چه سمت محیط‌زیست و منابع طبیعی و چه معدنکاران خیلی تمایلی نشان ندادند و تنها به پاسخ سوالات کلیشه‌ای بسنده کردند اما در پنل معدنکاری سبز در نمایشگاه ایران کانمین امسال این فرصت ایجاد شد تا شاهد باشیم این مسئولان در کنار هم گرد آمدند و سعی نمودیم تا به‌صورت کامل این مورد را چاپ نماییم.
سهم بخش صنعت و معدن در مصرف آب کشور تنها ۲ درصد
در ابتدای پنل بهرام شکوری رییس کمیسیون معادن و صنایع معدنی اتاق بازرگانی ایران به‌عنوان رییس پنل ضمن خوش‌آمد گویی به حضار و معرفی اعضا شرکت‌کننده در پنل گفت: منابع طبیعی و محیط‌زیست کشور ایران مانند بسیاری از کشورهای دیگر مشکل کم‌آبی دارد اما من معتقدم پیش از آنکه مشکل کم‌آبی داشته باشیم بحران مدیریت منابع آب را داریم. طبق آمارهای اعلام شده از ۱۲۰ میلیون مترمکعب نزولات آسمانی ۹۲ میلیون مترمکعب استفاده می‌شود.
بخش صنعت و معدن ملزم است که با هزینه‌های گزاف آب را بازیافت کند درحالی‌که سهم بخش صنعت و معدن در مصرف آب کشور تنها ۲ درصد است سهم شرب خانگی ۶ درصد و کشاورزی ۹۲ درصد است. عمده مصرف آب در کشاورزی به‌صورت غرق آبی و سنتی است که بیش از ۶۰ درصد آن هدر می‌رود و معتقدیم که باید با بهینه‌سازی آب کشاورزی نظیر قطره‌ای کردن مصرف آب را کنترل نماییم و برای صنعت مانع‌تراشی نکرده و اجازه دهیم تا صنعت آب مصرف نماید.
تحقیقات و پژوهش‌های مختلفی انجام شده است که نتایج آن را در مقالات مختلف می‌توان مطالعه کرد و عمده آن‌ها به این نکته اشاره می‌کند که اگر همین آبی را که در کشاورزی استفاده می‌شود در صنعت مصرف کنیم ارزش‌افزوده بیشتری دارد و مثال بارز آن هندوانه است که میزان آبی که مصرف می‌کند ارزشش بسیار بیشتر از درآمدی است که برای کشور ایجاد می‌کند.
ارزش واقعی منابع طبیعی که در کره زمین شناخته شده است، حدود ۶ هزار تریلیون دلار تخمین زده می‌شود؛ سهم مواد معدنی ۵ درصد به ارزش تخمینی ۳۵۰ هزار میلیارد دلار، سهم سوخت‌های فسیلی ۹ درصد به ارزش تخمینی ۶۱۵ هزار میلیارد دلار و منابع آب ۸۲ درصد به ارزش تخمینی ۵ هزارهزار میلیارد دلار است و درختان، جنگل‌ها و موجودات ۴ درصد بقیه را به ارزش ۲۷۱ هزار میلیارد دلار تشکیل می‌دهند.
مساحت و جمعیت ایران ۱ درصد کل دنیا است ۹ درصد سوخت‌های فسیلی و ۱ درصد مواد معدنی در ایران قرار دارد سهم ایران ۰.۳ درصد از کل جنگل‌های دنیا است. هر فرد در زندگی به‌صورت نرمال به ۱۴۰۰ تن ماده معدنی اعم از سوخت و فلزات نیاز دارد با توجه به پیش‌بینی در سال ۲۰۵۰ جمعیت کل دنیا به ۹ میلیارد نفر خواهد رسید و نیاز دنیا به مواد معدنی ۲.۳ برابر افزایش خواهد داشت.
سهم صدمات معادن به محیط‌زیست چند درصد است؟ جهت روشن شدن این مورد کشور آمریکا و ایران را بررسی می‌کنیم کشاورزی در آمریکا ۵۲ درصد و معدنکاری ۰.۱ تا ۰.۲ درصد مساحت کل کشور آمریکا است در ایران کشاورزی ۷ درصد و معدنکاری ۰.۰۰۹ درصد است. سهم تخریب معادن در مساحت کل کشور بسیار ناچیز است برای نمونه شاید ۴۰ کیلومترمربع به معدن اختصاص دهیم ولی در عمل تخریب آن شاید کمتر از ۱۰ درصد این مقدار باشد.
در حوزه ۱۴ گانه محیط زیست معدنکاری ممنوع است؛ یعنی ۱۱ درصد از مساحت کل کشور ما اجازه بهره‌برداری نداریم پس باز هم تاکید می‌کنم ۰.۰۰۹ درصد سهم ناچیزی از تخریب است که معدنکاران به خود اختصاص دادند و اگر صنعت و معدن تعطیل شود فقط ۲ درصد در آب صرفه‌جویی شده است ولی حجم پرت آب در زندگی روزمره حدود ۶ درصد است و اگر کشاورزی اصولی شود مصرف آب از ۹۲ درصد به حدود ۶۰ درصد کاهش یابد یعنی بیش از ۳۰ درصد صرفه‌جویی می‌شود.
ایشان در پایان با خطاب قرار دادن خادم نماینده سازمان منابع طبیعی گفت: در کشوری که این‌همه بیکار دارد سهم صنعت و معدن و ارزش‌افزوده آن‌ها در اقتصاد چه میزان است کدام حرفه با این حجم تخریبی که علیه آن می‌شود این مقدار ارزش‌افزوده در جامعه داشته است؟ چگونه معدنکاران می‌توانند با منابع طبیعی مشکلات خود را حل کنند؟ مشکلاتی که معدنکاران با ماده ۲۴ و ۲۴ مکرر دارند چگونه باید حل شود تازه این ماده در اکثر استان‌ها هم اجرا نمی‌شود.
شاید فعالیت معدنکاری در قطعه زمین کوچکی انجام شود اما عوامل زیست‌محیطی زیادی تحت تاثیر معدنکاری قرار می‌گیرد
علی خادم نماینده سازمان منابع طبیعی کشور در این پنل سخنران بعدی بود و گفت: اسم این پنل ” معدنکاری سبز ” خیلی آشناست و امروزه همه ما باید تلاش نماییم تا معدنکاری پایدار در کل کشور داشته باشیم.
در منابع طبیعی وظیفه امور رسیدگی به همه منابع از جمله آب‌های زیرزمینی را داریم ما حدود ۸۵ میلیون هکتار مرتع و ۱۴.۳ میلیون هکتار مربع جنگل داریم که این جنگل‌ها وظیفه حفظ آب در منابع زیرزمینی و جریان آب‌ها در سطح زمین را انجام می‌دهد تا آب تمیز و پاکیزه وارد رودخانه‌ها و سدها شود و برای شرب و کشاورزی استفاده شود این نکته را ذکر کردم تا اهمیت منابع طبیعی در حوزه آب را مشخص نماییم و هر تخریبی می‌تواند فرسایش، رانش و غیره را ایجاد کند.
در حدود ۱۰۰ هزار استعلام از منابع طبیعی استان‌های کشور برای معدن انجام شده است که در سازمان منابع طبیعی حدود ۳۰ درصد از استعلام‌ها موافقت شده است البته این به‌جز مواردی است که در گذشته استعلام نمی‌شده است که این میزان حدود ۸۰ میلیون هکتار مترمربع است و با حدود ۴.۵ میلیون هکتار مربع برای فعالیت‌های معدنی موافقت شده است.
در گذشته پس از اتمام بهره‌برداری هیچ‌گونه عملیات بازسازی انجام نمی‌شد و حرفی از آن نبود و عرصه تخریب شده به حالت اول باز نگشته است.
شاید فعالیت معدنکاری در قطعه زمین کوچکی انجام شود اما معدن همین تکه زمین کوچک را تحت تاثیر قرار نمی‌دهد و مساحت و نکات مهم دیگری در محیط‌زیست و منابع طبیعی وجود دارد که تحت تاثیر این معدنکاری قرار می‌گیرد. آقای دکتر شکوری گفتند معدن در نهایت ۲ کیلومترمربع تخریب دارد ولی من می‌گویم که بسیار کمتر از این میزان است معادن شن و ماسه در مساحت‌های ۱۰ هکتار و ۵ هکتار کار می‌کنند اما حوزه تحت تاثیر این معادن خیلی گسترده است و ما باید به آن سمت برویم که این معضل را کاهش بدهیم و آن عرصه را از تحت تاثیر فعالیت‌های معدنی کم کنیم نه آن نقطه‌ای که معدنکاری انجام می‌شود.
اگر یک عرصه زیست‌بوم را در نظر بگیریم و نقاطی که معدن در آن قرار دارد مشخص شود معلوم می‌شود که هسته‌های تخریب که معادن هم قسمتی از آن است دست‌به‌دست هم داده و یک مساحت بسیار وسیعی را تحت تاثیر قرار می‌دهند و به اشکال مختلف روی زیست‌بوم تاثیر می‌گذارند، ما وظیفه داریم و باید جلوی آن آثار را بگیریم اگر یک معدن سنگ در یک مساحت ۱۰ هکتاری فعالیت می‌کند عرصه تخریبی آن نباید بیشتر از ۱۰ هکتار باشد؛ درصورتی‌که این‌گونه نیست جاده‌های مختلف ایجاد می‌شود باطله‌های مختلف در اقصی نقاط این حوزه‌ها پخش می‌شوند بارها مشاهده شده است که باطله‌هایی که عمدتا در بالادست برداشت می‌شود به سمت دره‌ها و پایین‌دست سرازیر می‌کنند؛ این آثار تخریبی از مساحتی که می‌خواهیم بازیابی کنیم بسیار بیشتر است و ما باید جلوی این‌ها را بگیریم.
اگر فقط در نقاط و مساحت‌های عملیاتی معدنی، عملیات داشته باشیم بازسازی راحت تراست و هم می‌توان جلوی خیلی از مسایل را گرفت. ذکر این نکته ضروری است که آسیب‌شناسی فعالیت‌های منابع طبیعی و عرصه‌های محیط‌زیست خیلی کوچک‌تر از این نقاط است.
گردوغبار آلودگی‌های ناشی از معادن که اثرش در کیلومترها مشهود است و بر روی منابع تاثیر می‌گذارد و باعث ضعیف شدن و انهدام پوشش‌های گیاهی می‌شود حتی علل آفات و امراض گیاهان در این حوزه هستند و بارها شاهد بودیم که یک عرصه وسیعی را تحت تاثیر فعالیت‌های معدنی از دست می‌دهیم.
ما باید این را اصلاح کنیم و کارهای محیط‌زیستی که معدنکاران انجام می‌دهند یک‌قدم بزرگ در جهت معدنکاری سبز است. معدنکاری سبز لزوما این نیست که در حاشیه معدن جنگل‌کاری انجام بدهیم هرچند این کار ارزشمند است و باید انجام بشود ولی در کنار آن نکات بسیاری وجود دارد که باید به آن توجه شود.
ما باید از ابتدای کار اکتشاف بدانیم که با چه عرصه‌ای روبرو هستیم و این نگاه را داشته باشیم که چه تاثیری در منابع طبیعی و محیط‌زیست می‌گذاریم که این نگاه می‌تواند روند مناسبی در جهت بازسازی، احیا و حفظ منابع طبیعی در حین و بعد از عملیات ایجاد کند.
آیا محیط زیست این‌قدر مهم است که اشتغال را نادیده بگیریم؟
پس از سخنرانی خادم شکوری در پاسخ گفت همان‌گونه که در ابتدا گفتم سهم معدنکاری بسیار ناچیز است و به نظر من منابع طبیعی باید سختگیری‌ها را کاهش بدهد.
اگر قبلا برای ۴۵ کیلومترمربع مجوز می‌داد اکنون برای هر کیلومترمربع باید مجوز گرفته شود و این بخش معدن را دچار چالش می‌کند.
شکوری ادامه داد یکی از بحث‌های غیر از منابع طبیعی، محیط‌زیست است که بسیار مهم است و ما به‌نوعی از گروهی هستیم که در طبیعت فعالیت داریم و علاقه‌مند به حفظ محیط‌زیست هستیم و نهایت تلاش خود را می‌کنیم تا بتوانیم معدنکاری را با کمترین آسیب و تخریب به محیط‌زیست و منابع طبیعی انجام بدهیم ولی به‌ناچار تخریب‌هایی به محیط‌زیست وارد می‌شود و دولت هم تاکید کرده است که خسارت‌ها را باید پرداخت نماییم اما این عوامل نباید مانع توسعه معدن و صنایع معدنی بشود در موردبحث محیط‌زیست دل‌نگرانی‌هایی همیشه وجود دارد.
ترامپ بعد از انتخاب شدن یکی از دغدغه‌های آمریکا را اشتغال می‌دانست لذا از معاهده پاریس خارج شد و معادن زغال راه‌اندازی کرد چون اشتغال خیلی برای ترامپ مهم بود، آیا محیط‌زیست این‌قدر مهم است که اشتغال را نادیده بگیریم چگونه کشوری که از مراجع قوانین زیست‌محیطی است از معاهده پاریس خارج می‌شود و می‌خواهد از معاهده‌ای خارج شود تا معادن زغال‌سنگ فعال شود و با اشتغال در این معادن مشکل بیکاری را حل کند، سختگیری‌های ما در خیلی مواقع بالاتر از کشورهای صنعتی و اروپا می‌باشد.
باید یک برنامه مدون از همان ابتدا که پروانه بهره‌برداری صادر می‌شود تنظیم شود
بیتا ملکی کارشناس سازمان محیط‌زیست سخنران بعدی پنل بود و با معرفی مناطق زیست‌محیطی کشور گفت: یک توضیح مختصر در مورد مناطق مختلف محیط‌زیست باید بدهم چهار منطقه حفاظتی تحت مدیریت سازمان محیط‌زیست وجود؛ در پارک‌های ملی معادن اجازه فعالیت ندارند مگر اینکه پروانه بهره‌برداری از قبل بوده باشد و در مجموعه‌های حفاظت شده و پناه‌گاهای حیات‌وحش فعالیت معدنی انجام نمی‌شود، طبق آمار وزارت صمت ۳۳۹ پروانه بهره‌برداری فعال در مناطق ممنوعه وجود دارد که این پروانه اکتشاف و گواهی‌هایی که منجر به پروانه بهره‌برداری شدند طی مراحلی لغو می‌شوند.
بر اساس تعاملی که با وزارت صنعت، معدن و تجارت داریم ما مکلف شدیم برخی از این پروانه‌ها را بررسی کنیم و شرایط را ارزیابی کنیم که از این موارد می‌توان به سرب و روی مهدی‌آباد در منطقه حفاظت شده استان یزد، طلای موته در استان اصفهان نام برد.
این پنل در مورد احیا و بازسازی معادن است و ما معتقد هستیم باید یک برنامه مدون از همان ابتدا که پروانه بهره‌برداری صادر می‌شود تنظیم شود و راهکار زیست‌محیطی ارایه بدهد و با رعایت نکات زیست‌محیطی فعالیت‌ها انجام و ادامه داده و در نهایت احیا بازسازی انجام شود.
ما شاهد هستیم که خیلی از عرصه‌ها هستند که بعد از بهره‌برداری ارزش بالایی نداشته‌اند خیلی احیا نشده‌اند و باید نسبت به احیا آن‌ها اقدام شود و عرصه محیط‌زیست و منابع طبیعی به حالت اول بازگردد چرا که هم به لحاظ زیبایی این موضوع اهمیت دارد و هم افراد ساکن در منطقه مشکلی از نظر تغییرات زیست‌محیطی نداشته باشند.
بر اساس ماده ۲۴ بهره‌برداری معادن استعلام‌های سازمان محیط‌زیست فقط در زمان اکتشاف صورت می‌گیرد و سازمان محیط‌زیست خیلی اقدامی در زمان پروانه بهره‌برداری انجام نمی‌دهد.
ادارات صمت استان‌ها استعلام‌هایی را در زمان صدور پروانه اکتشاف انجام می‌دهند همان موقع رونوشتی برای پروانه بهره‌برداری به سازمان محیط‌زیست ارایه می‌دهد. در این کمیسیون نماینده محیط‌زیست و منابع طبیعی فقط به‌عنوان یک عضو حضور دارند و یک رای دارند و بقیه اعضا عضو سازمان‌های مرتبط صنعتی نظیر صمت هستند پس به طبع سازمان محیط‌زیست خیلی تاثیری در این زمینه ندارد چون یک رای خیلی تاثیری ندارد.
ما سعی می‌کنیم که موارد قانونی را رعایت کنیم و مخالفت سازمان محیط‌زیست به دلیل محدودیت‌ها و ممنوعیت‌هایی است که قانون گذاشته است و این سازمان نمی‌خواهد مانعی برای توسعه استان‌ها باشیم و هر جا که قانون اجازه داده است سازمان محیط‌زیست همکاری لازم را با سازمان‌های مختلف انجام داده است.
در مورد احیا محدود معادن، مرکز پژوهش‌های مجلس جلساتی را تشکیل داده است تا احیا و فعال‌سازی معادن به عهده خود بهره‌بردار گذاشته شود و حقوق دولتی که بابت این زمینه به دولت پرداخت می‌شود حذف شود و سازمان محیط‌زیست هم از این طرح استقبال می‌کند هر بهره‌برداری هر زمان عملیات معدنکاری‌اش تمام شد خود عملیات احیا و بازسازی را انجام دهد.
سال گذشته بیش از ۱۵۰ میلیارد تومان حقوق دولتی جهت محیط‌زیست پرداخته شده است و دولت فقط در مجموع ۲ میلیارد تومان بودجه بابت این موضوع در اختیار سازمان محیط‌زیست و همچنین سازمان منابع طبیعی قرار داده است پس برای احیا معادن بهتر است که خود معادن این کار را انجام بدهند، البته طبق تبصره ۵ قانون معادن، این قانون وجود دارد که اگر خودشان اقدام به بازسازی کنند تا ۲۰ درصد حقوق دولتی مشمول تخفیف می‌شود.
دولت پیش از آغاز، کار کارشناسی انجام نمی‌دهد و به موضوعات و مشکلات دقت نمی‌کند
هندس فرزانه معصومی سخنران بعدی این پنل بود و دغدغه‌های معدنکاران در حوزه محیط‌زیست و منابع طبیعی را بیان کرد و گفت: صحبت‌های مهندس خادم و خانم ملکی در حوزه محیط‌زیست، منابع طبیعی و آب را شنیدیم یکسری قوانین در حوزه معادن وجود دارد ما معدنکاران با این مفاهیم آشنا هستیم و مجموعه ما به‌عنوان یک معدن کوچک و متوسط تمام این کارها را در خود معادن انجام داده است ولی هیچ‌وقت دیده نمی‌شویم پس لازم می‌دانم تا در اینجا آن‌ها را مرور کنم.
معدن سنگان امیر پارسیان در استان خراسان رضوی ۵۰ هکتار وسعت دارد که بازسازی آن هکتار به هکتار انجام و افزایش پیدا می‌کند؛ برای از بین بردن گردوغبار مالچ پاشی به‌صورت مداوم انجام می‌شود، ارتباط خوبی با دانشگاه تهران برای بحث برسی باطله‌های معدنی داریم که آیا این باطله‌های معدنی امکان فرآوری و یا تبدیل به ماده دیگری دارند؟ و خوشبختانه به نتایج خوبی رسیدیم. از دیگر کارهای این مجموعه احداث سالن آموزش برای منطقه سنگان بوده است و بحث آموزش معدنکاری برای بچه‌های این منطقه انجام و شروع شده است، موزه حیات‌وحش و معدنکاری ایجادشده است، بدون هیچ اجباری از سازمان محیط‌زیست ما گلخانه‌ای احداث کردیم تا در مجموعه خود گیاهان بومی منطقه را پرورش دهیم و با استفاده از گونه‌های این گلخانه هرسال بازسازی را انجام می‌دهیم و همچنین فضای سبز برای کل معدن ایجادشده است، جهت جمع‌آوری باطله معادن، زباله و ضایعات معدن و استفاده مجدد در خود معدن از یک تکنولوژی خوب استفاده شده است و کارخانه کنستانتره را ایجاد کردیم بدون اینکه هیچ ماده شیمیایی مضر وارد طبیعت کنیم خاک را تبدیل به کنستانتره کرده و مواد مورد نیازی از خاک گرفتیم فقط سیلیس را به طبیعت برگرداندیم ما بحث زیست‌محیطی کارخانه را کامل انجام دادیم.
مهندس معصومی خطاب به آقای مهندس خادم گفت آب در منطقه سنگان بسیار مهم است در این منطقه ۱۷۰ نوع صنایع معدنی وجود دارد ۷۰ تا ۸۰ درصد این صنایع متعلق به دولت است، حال سوال این است که چرا سنگان برای این صنایع انتخاب شده است؟! یا کار کارشناسی صورت نگرفته است یعنی منابع طبیعی و محیط‌زیست کار کارشناسی در این منطقه انجام نداده‌اند یا انجام داده‌اند، در سایر نقاط معدنی نظیر کرمان و سیرجان نیز این‌گونه است. همیشه دوستان که در طرف دولت نشسته‌اند پیش از آغاز، کار کارشناسی و خوبی انجام نمی‌دهند و به موضوعات و مشکلات دقت نمی‌کنند اما وقتی پروژه احداث و بهره‌برداری آغاز می‌شود تازه یاد مشکلات این کار می‌افتند آب نداریم، آلاینده هستید و در هیچ کجای دنیا مدل این‌گونه نیست که در دوره بهره‌برداری به معدنکار اجازه فعالیت داده نشود و تازه یاد مسایل زیست‌محیطی بیافتند و کار زیست‌محیطی را انجام بدهند.
برای نمونه در سال ۸۶ به معدن ما حدود ۱۵ هکتار زمین اختصاص داده شد تا نیمی از آن را بهره‌برداری کنیم و بقیه را جهت ریختن باطله استفاده کنیم و چیزی در حدود ۶۰ هکتار از زمین‌هایی که ماده معدنی خوبی هم دارند زیر باطله رفت و آقای جعفری در هنگام بازدید وقتی آن شرایط را دید گفت در زمین باید کار اکتشاف انجام شود و متاسفانه عمق ماده معدنی اصلا مشخص نبود، ما هنوز هم درگیر این باطله‌ها هستیم چرا باطله‌ها این‌گونه است به ما مربوط نبوده است، ما اکنون مانند اداره آب و فاضلاب، برق و… در کشور شده‌ایم یک‌بار می‌کنیم مجدد دستور می‌دهند پرکنید و تمام باطله‌های ما و چاله‌وچوله‌های آن هنوز هست.
قوانینی که طرح جامع بدهد و بتوانیم بازسازی را انجام بدهیم نیست، من معدنکار هستم و تخصصی در بازسازی ندارم منابع طبیعی و محیط‌زیست حداقل وظیفه دارد که در مورد معدنکاری اطلاعات کارشناسی و جامع را در اختیار معدنکار قرار بدهد بزرگ‌ترین چالش ما معدنکاران کمبود دانش است و محیط‌زیست باید طرح و پژوهش بازسازی به ما ارایه بدهد ما معدنکار هستیم و تخصص ما چیز دیگری است.
مجموعه امیرسنگان مجوز موزه دارد و هر جا که می‌رویم می‌گویند چرا معدنکار موزه تاسیس کرده است ما مسئولیت اجتماعی خود را انجام می‌دهیم می‌خواهیم بچه‌های منطقه را آموزش بدهیم که معدن مخالف محیط‌زیست نیست و همسو محیط‌زیست است ولی متاسفانه آن را قبول نمی‌کنند و من فکر می‌کنم در ادبیات تفاوت داریم ما درست است که زمین را می‌کنیم و در مقابل آن داریم چیزهایی را درست می‌کنیم و یک مقدار محیط‌زیست و منابع طبیعی بهتر است با معدنکار مهربان باشد.
این پنل پس از سوال جواب‌ها و بحث‌های معدنکاران خاتمه یافت.
